ИНДИЯ

И́НДИЯ (хинди тилинде – Бхарат), И н д и я Р е с п у б л и к а с ы (Бхарат Ганараджья) – Түш. Азиядагы мамлекет, Индстан ж. а-нда. Ба­тышынан Инди океанынын Араб, түш.-баты­шынан Лаккадив деңиздери, чыгышынан Бен­гал булуңу м-н чулганып, түштүгүндө Маннар булуңу м-н Полк кысыгы И-ны Шри-Ланка а-нан бөлүп турат.

Файл:ИНДИЯ1.png

Түн.-батышынан Пакистан ж-а Афганстан, түндүгүнөн Кытай, Непал ж-а Бутан, чыгышынан Бангладеш ж-а Мьянма өлкөлөрү м-н чектешет. И-нын курамына Лак­кадив а. (Лакшадвип союздук аймагы), Анда­ман ж-а Никобар а. кирет. Аянты 3,3 млн км². Калкы 1129,7 млн (2007; дүйнө калкынын 17%и); элинин саны б-ча дүйнөдө (Кытайдан кийинки) 2-орунда. Борбору – Нью-Дели (Дели улуттук борб. аймагынын курамына кирет). Расмий тили – хинди ж-а англис тилдери. Акча бирдиги – Индия рупийи. Адм.-айм. жактан 28 штатка (федерация субъектилери болуп са­налат), борборго баш ийген 6 союздук аймак­ка ж-а Дели улуттук борб. аймагына бөлүнөт; Таблицаны кара.
И. БУУнун (1945), Түш. Азия өлкөлөрүнүн аймактык кызматташтык ассоциациясынын (СААРК; 1985), Ынтымакташтыктын (1947), ЭВФтин (1945), Эл аралык реконструкция ж-а өнүгүү банкынын (1945), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ШКУнун (2005-жылдан байкоо­чу) ж. б. эл аралык уюмдардын мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү

. И. – федерациялык мамлекет. Конституциясы 1949-ж. кабыл алы­нып, 1950-ж. күчүнө кирген. Башкаруу форма­сы – парламенттик респ. Мамлекет башчысы – президент. Ал, о. эле өлкөнүн куралдуу күч­төрүнүн жогорку башкы командачысы болуп эсептелет. Президент эки палаталуу парламент ж-а штаттардын мыйзам чыгаруу органдарынан турган шайлоочулар коллегиясы тарабынан 5 жылдык мөөнөткө шайланат. И-нын Мыйзам чыгаруу органы – парламент (2 палатадан ту­рат: Штаттар совети – Раджья Сабха (250 орун) ж-а Элдик палата – Лок Сабха (545 орун). Ат­каруу бийлиги президент тарабынан дайындал­ган премьер-министр (2004-жылдан Манмохан Сингх) башында турган өкмөткө таандык.
Негизги саясий партиялары: И. Улуттук кон­гресси (1885-ж. уюшулган), Бхаратия жаната партиясы (1980), И. коммунисттик партиясы (1925) ж. б.

Табияты

. И. Индстан ж. а-н, Инд-Ганг түздүгүнүн чыгыш бөлүгүн (Сатлеж д-нан чы­гышты карай), Гималай м-н Кара-Корумдун түш. бөлүктөрүн, Бенгал булуңундагы ж-а Араб де­ңизиндеги бир нече аралдар тобун камтыйт. Жээк сызыгынын уз. 72 миң км; негизинен жапыз, кумдуу, лагуналуу; булуң-буйткалар аз. Ж. а-дын батыш жээгинин түш. бөлүгү – Мала-

Файл:ИНДИЯ2.png

Карвар шаарынын айланасындагы Араб деңиз жээги.

бар жээги, чыгыш жээгинин түш. бөлүгү – Ко­романдель жээги деп аталат. Өлкөнүн аймагы­нын ³/ бөлүгү – түздүктөр ж-а бөксө тоолор. Инд­станды дээрлик Декан бөксө тоосу (ал чыгыш­ты карай 900 мден 300 мге чейин жапыздайт)

<img src='ИНДИЯ3.png' alt=”

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2007)

”/>

ээлейт; жеринин бети плато сымал, ал баты­шында ж-а чыгышындагы айрым жерлеринде Батыш Гат ж-а Чыгыш Гат тоолоруна өтөт; алардын сырткы капталдары океанга тик түшөт. Түн.-батышында зор аймакты базальт катмары (трапптар) каптап жатат. Индстандын түштү­гүндө бийикт. 2698 мге жеткен супа сымал тоолор, түн. тарабын­да, тоо этегиндеги тектон. зор ийилиште аллювий тектеринен түзүлгөн Инд-Ганг түздүгү жай­гашкан. Инд-Ганг түздүгүнүн түндүгүндө Жер шарындагы эң бийик тоо система – Гималай (И-нын чегиндеги бийикт. 8126 м­ге чейин, Нангапарбат чокусу) үч тепкич (Сивалик, Кичи Гималай, Чоң Гималай) болуп тик көтөрү­лөт. Анын түндүгүндө альп рельефтүү, мөңгүлүү Кара-Корум тоолору жайгашкан.
И-нын аймагынын басымдуу бөлүгүн байыркы Инди плат­формасы ээлеп, ал Индстан ж. а-н, Инд-Ганг түздүгүн кам­тыйт. Өлкөнүн аймагына, о. эле альп бүктөлүшүнө кирген Гима­лайдын бир бөлүгү (Симла, Жам­му, Кашмир) да кирет. Ири кен байлыктары: боскит (Орисса, Бихар, Гужарат, Карнатака, Мадхья-Прадеш ж. б. штаттар­да), хромит (Орисса), темир (Ба­бабудан, Байладила ж. б. кен­дер), алтын (Карнатака ж. б.), коргошун-цинк (Ражастхан), жез (Бихар), жез-порфир (Мад­хья-Прадеш), мусковит (запасы б-ча дүйнөдө 1-орунда), барит (Андхра-Прадеш), алмаз (Мад­хья-Прадеш), нефть ж-а газ (Камбей, Ассам нефть-газ бас­сейндери, Бенгал шельфи), кө­мүр (Бихар, Батыш Бенгалия, Мадхья-Прадеш), слюда, асыл таштар ж. б. Климаты субэкватордук муссондук, түштүгүн­дө тропиктик. И-нын дыйканчылык үчүн өтө маанилүү болгон жайкы нымдуу муссон мезги­линде жаан-чачындын 70–90%и жаайт, кышы кургак ж-а салкын, марттан майдын аягына чейин кургак ж-а ысык мезгил. Январдын орт. темп-расы түндүгүндө 15°Сден түштүктө 27°Сге чейин, майда (эң ысык ай) 28–35°С. Жылдык жаан-чачыны Инд-Ганг түздүгүнүн батышында 100 мм; Декан бөксө тоосунун борб. бөлүгүндө

Файл:ИНДИЯ4.png

Тар (Тхар) чөлү.

Файл:ИНДИЯ5.png

Бийик Гималай.

300–400 мм, Чыгыш Гималай тоолорунда ж-а Гаттын сырткы капталдарында 3000–6000 мм, Шиллонг платосунда 12 000 ммге чейин (Жер шарынын кургактыктагы эң жаанчыл жери). Негизги дарыялары: Ганг (куймасы Жамна м-н кошо), Инд (жогорку агымы), Брахмапутра (тө­мөнкү агымы), Нарбада, Годавари, Кришна. Жайкысын дарыяларынын суусу мол (дарыя ташкыны болуп турат), сугатка кеңири пайда­ланылат, айрымдарында кеме жүрөт. Декан бөксө тоосунун ж-а Инд-Ганг түздүгүнүн таби­гый өсүмдүктөрү өтө өзгөргөн; саванна, ксеро­фиттүү сейрек токой, айрым жерине жалбыра­гы күбүлмө токой, түн.-батышына бадалдуу жа­рым чөл ж-а чөл өсүмдүктөрү мүнөздүү. Батыш Гаттын айдарым капталдарында, Ганг м-н Брахмапутранын дельтасында, Чыгыш Гима­лайдын этегинде дайыма жашыл тропик токою өсөт. Гималайдын этегин тераилер (саздуу жун­гли), жогорураак муссон токою, аралаш ж-а ийне жалбырактуу токой, тоо шалбаа ж-а та­лаа ээлейт. И-нын аймагынын 24%и токой.
И-да коргоого алынган 545 табигый аймак бар, анын 83ү улуттук парк. Алар өлкөнүн аянты­нын 5,2%ин ээлейт. ЮНЕСКОнун биосфералык резерват тармагына Нанда-Деви ж-а Сандарбан улуттук парктары, о. эле Нилгири ж-а Маннар булуңу; эл аралык маанидеги суу-саздуу жер­лерге коргоого алынган 25 табигый аймак кир-

Файл:ИНДИЯ6.png

Чогори – Кара-Корумдун эң бийик чокусу (8611 м)

.

Файл:ИНДИЯ7.png

Индиянын түн.-чыгышындагы нымдуу дайыма жа­шыл тропик токою. Ассам штаты.

гизилген. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмеси­не Сандарбан, Казиранга, Кеоладео, Нанда-Деви, Гүлдөр өрөөнү улуттук парктары, Манас ре­зерваты кирген. Биол. ар түрдүүлүктү ж-а жа­пайы айбанаттардын жашоо чөйрөсүн (мис., бенгал жолборсу, индия пили, ганг гавиалы) сактоо максатында түзүлгөн долбоорлорду иш-

Файл:ИНДИЯ8.png

Индия пилдеринин жайыты.

ке ашырылышы айрымдарынын көбөйүшүн шарттады.

Калкы

. И. – көп улуттуу өлкө. Мында 1652 тилде ж-а диалекте сүйлөгөн 500дөй улут ж-а уруу бар. Алардын ⁹/ ₁₀унан ашыгы ири улут- тар: хинди, бихар, панжаб, ражастхандыктар, маратха, гужарат, бенгалдыктар, ассам, тамил, телугу (андхра), каннар, малаяли, кашмирлик­тер ж. б. 1901–2001-ж. И-нын калкы 4,3төн ашык эсе (238,4 млндон 1027,02 млнго чейин) өскөн. 21-к-дын 1-жарымында калктын саны­нын өсүүсүнүн негизги себеби төрөлүүнүн өтө жо­гору болушу (1901-ж. 1000 адамга 45,8 бала, 1951-ж. 40,8 бала төрөлгөн). 1951-жылдан төрө­лүү көзөмөлгө алынган (ар бир үй-бүлөгө 2 бала). Бирок, И-нын калкы дагы эле тез темп м-н өсүү­дө. 2007-ж. төрөлүү 1000 адамга 22,7 бала, өлүм­житим 6,6 адам болгон. И-нын калкынын 48%тен ашыгы аял (орто эсеп м-н 100 аялга 106дан ашык эркек туура келет). Калктын орт. жашы 24,8 жыл. Курактык структурасында 15 жашка чейинки балдар 31,8%, эмгек курагын-

Файл:ИНДИЯ9.png

Мумбаи (мурдагы Бомбей) шаары.

дагылар (15–64 жаштагылар) 63,1%, 65 жаш ж-а андан ашкандар 5,1%. Динге ишенгендер­дин 80,5%и индуизм, 13,4%и ислам, калганда­ры христиан, сикхизм, буддизм, жайнизм, иу­даизм диндерин тутат. Орт. жыштыгы: 1 км² жерге 353 адам; Инд-Ганг түздүгүндө ж-а деңиз жээктеринде калк жыш, тоолуу (түн.) ж-а чөлдүү аймактарга сейрек отурукташкан. Калктын 70%и айылда жашайт (өлкөдө 600 миңден ашык айыл-кыштак бар). Шаар калкы 30%ти түзөт. И-да калкы миллиондон ашкан 32 шаар бар. Ири шаарлары (2007): Мумбаи, калкы 13,1 млн (агломерациясы м-н 20,4 млн); Дели, 11,5 млн (18,0 млн); Бангалор, 5,3 млн (6,3 млн); Каль­кутта, 4,6 млн (14,9 млн); Ченнаи, 4,4 млн (7,1 млн); Ахмадабад 3,8 млн (5,2 млн); Хайдарабад 3,7 млн (6,1 млн); Пуна 3,2 млн (4,9). Экон. активдүү калкы 500 млндон ашык (2006), анын 60%и а. ч-нда, 17%и ө. ж-нда, 23%и тейлөө чөйрөсүндө иштейт.

Тарыхы

. Археол. маалыматтарга караганда И-да адам баласы таш доорунан эле жашай баш­таган. Инд д-нын өрөөнүндө отурукташкан эл­дер б. з. ч. 3-миң жылдыктын 2-жарымы – 2- миң жылдыктын 1-жарымында жогорку дең­гээлдеги Хараппа мад-тын түзгөн. Б. з. ч. 2-миң жылдыктын орто ченинде И-ны арий уруулары каптап келе баштаган. Б. з. ч. 1-миң жылдык­та аймакта Куру, Панчала, Кошала, Таксила, Гандхара, Магадха сыяктуу бир катар кул ээлик мамлекеттер пайда болот. А. и. Магадха айрык­ча жогорулап, Маурья династиясынан чыккан Ашок падышанын тушунда (б. з. ч. 268–232) ал бүткүл И-ны камтыган империянын борборуна айланган. Байыркы И-нын калкы төрт сосло­виеге бөлүнгөн: брахмандар (дин кызматкерле­ри), кшатрийлер (жоокерлер), вайшийлер (эр­кин дыйкан, малчы, соодагер), шудралар (жал­чы, кулдар). Булардын биринчи экөө артык укуктардан пайдаланган. Байыркы И-да буд­дизм м-н жайнизм дини үстөмдүк кылган. Ал­гачкы о. кылымда И. бир нече мамлекетке бө­лүнгөн. 12-к-дын аягы – 13-к-дын башында түрк-аф­ган башкаруучулары тарабынан Түш. И-нын каратылышы анда ислам дининин таралышы­на түрткү берген. 1398-ж. Тимурдун армиясы Дели султандыгын (1206-ж. түзүлгөн И-дагы биринчи мусулман династиясы) каратып алган. Алар Дели ш-н талап-тоноп, кол өнөрчүлөрүн Самарканга алып кеткен. Ич ара келише алба­ган султандыктын башкаруучулары тактыга Кабулдан Закир-ад-дин Бабурду чакыртышкан. Бабурдун кыска мөөнөттүү бийлиги (1526–1530) Могол империясынын, Улуу Моголдор династия­сынын башатын негиздеп кеткен. 16-к-да Түн. И. Улуу Моголдор династиясынан чыккан Ак­бардын бийлигинде болот. Анын чөбүрөсү Ауран­гзеб (1658–1707) Түш. И-ны каратат, бирок Мо­гол империясы көп узабай ыдырай баштайт. 16- к-да португалдар, голланддар, англичандар, француздар И-нын жээгиндеги бир катар стра­тегиялык таяныч пункттарын ээлеген. Европ. державалардын И. үчүн күрөштөрү англ. Ост- Индия компаниясынын жеңиши м-н 18-к-дын аягында аяктайт. 19-к-дын орто ченинде И-ны Англия толугу м-н каратып алат. И. Англия­нын соода рыногуна ж-а англ. ө. ж-дын сырьё булагына айланат. 1885-ж. түзүлгөн Индия улут­тук конгресс (ИУК) партиясы жерг. ө. ж-ды өзү башкаруу ж-а коргоо талаптарын коёт. 1906-ж. Мусулман лигасы түзүлөт. Экинчи дүйнөлүк со­гуштан кийин, И. м-н Англиянын ортосунда ка­рама-каршылыктар күчөп, 1947-ж. 15-августта Улуу Британия И-нын көз карандысыздыгын таанууга аргасыз болот. И. диний принцип б-ча Индия Союзуна ж-а Пакистан болуп эки доми­нионго бөлүнөт. Бөлүнүү индустар м-н мусул­мандардын кагылышуусу м-н коштолуп, натый­жада 1 млндон ашуун адам кырылат. Диний кагылышууларга каршы чыккан М. К. Ганди шовинистчил уюмдун өкүлү тарабынан өлтү­рүлөт. ИУКтун лидери Ж. Неру И-нын премьер­министри болот. 1949-ж. 26-ноябрда жаңы конституция кабыл алынып, И. республика болуп жарыяланган. Бул конституция 1950-ж. 26-январда (бул күн респ. күнү деп белгиленет) күчүнө кирген. 1967-жылдагы шайлоонун жыйынтыгында И. Ганди өлкөнүн премьер-министри болуп ка­лат. 14 ири жеке банк мамлекеттештирилип, монополиялар ж-дө мыйзам кабыл алынат, к өпчүлүк т ов арл арды импортт оого мамл . көзөмөл жүргүзүлөт. И. өкмөтү ядролук ж-а космостук программаларды өнүктүрүүгө өзгөчө көңүл буруп, натыйжада 1974-ж. ядролук ку­ралды сыноо жүргүзүлөт, 1975-ж. сов. Космод­ромдон И-нын биринчи спутниги «Арьябхата», 1979-ж. космостук ракетасы учурулат. Индус­мусулман кагылышууларынын натыйжасында, 1984-ж. И. Ганди сикх террорчулары тарабынан өлтүрүлөт. Анын ордуна премьер-министр болуп И. Гандинин уулу Р. Ганди шайланат.

Файл:ИНДИЯ10.png

Р. Гандинин өкмөтү инвестицияларды электрондук ө. ж-ды өнүктүрүүгө тартып, ошол эле учурда чет элдик фирмалардын филиалдарын ачты­рууга, жаңы технологияларды киргизүүгө жети­шет. И. АКШ, Япония, Германия сыяктуу өл­көлөр м-н кызматташа баштаган. 80-жылдар­дын орто ченинен Түш. Азия аймагында соода­экон. байланыштарды жөнгө салууга багыттал­ган бир катар иш-чаралар жүргүзүлөт. 1991-ж. кезексиз өткөрүлгөн шайлоо компа­ниясынын учурунда Р. Ганди тамил террорчу­лары тарабынан өлтүрүлөт. Конгресстин жаңы лидери П. В. Нарасимха Рао премьер-министр болуп калган. 2004-жылдан И-нын премьер-министри – Ман­мохан Сингх. 21-к-дын башында өндүрүлгөн ИДПнин көрсөткүчү б-ча И. – дүйнөдөгү экон. ири төрт державанын бири. И. Кытай, Чыгыш ж-а Батыш Азия, Япония, АКШ өлкөлөрү м-н кызматташтыгын өнүктүрүүдө.

Файл:ИНДИЯ11.png

Индия Республикасынын күнүнө карата аскер пара­ды. Дели. 26-январь. 2010-жыл.

1985-жылдан Түш. Азия аймактык кызмат­таштык ассоциациясынын курамында. Учурда Индия-Пакистан мамилелерин жөнгө салуу б-ча бир кыйла иштер жүргүзүлүүдө. 2005-жыл­дан ШКУга байкоочу катары катышат.

Чарбасы

. И. – ө. ж., соодасы ж-а товардык­акча мамилеси өнүккөн агр.-индустриялуу өлкө. И-нын экономикасы жумушчу күчүнүн арзан­дыгы ж-а эмгектин жогорку мад-ты м-н өзгө­чөлөнөт. И-нын азыркы экономикасына көп укладдуулук мүнөздүү. А. ч-нда чакан чарбалар басымдуулук кылып, ал өз алдынча иштеген калктын 60%ин камтыйт; ө. ж-нда 23%и иш­тейт. Өлкө азык-түлүк м-н өзүн толук камсыз кылып, жылына 200 млн тдай дан эгинин өндү­рөт. Ички ИДПдеги а. ч-нын ж-а балыкчылык­тын үлүшү 18,5%, тейлөө чөйрөсүнүкү (курулуш м-н кошо) 55,1%, ө. ж-ныкы 26,4%. ИДПнин реалдуу өнүгүү темпи 2006–07-ж. 9,4%ти түзгөн (дүйнөдө Кытайдан кийинки 2-орунда). ИДПни киши башына бөлүштүргөндө 3800 доллардан туура келет. Болжол м-н 250–300 млн адамдын жашоо деңгээли өнүккөн капиталисттик өлкө­нүн көрсөткүчүнө тең келет. И. ИДПнин деңгээ­ли б-ча дүйнөдөгү 6 ири өлкөнүн катарына ки­рет. Ошол эле учурда расмий маалымат б-ча ки­решеси жакырчылык чегинен төмөн болгон калк 22%тейди түзөт.
Ө. ж. – И-нын экономикасынын маанилүү ж-а өнүгүп жаткан сектору. Ө. ж. продукциясы­нын наркынын 79,3%и иштеп чыгаруучу, 10,5%и тоо-кен, 10,2%и электр-энергетика тармактары­на туура келет. Иштеп чыгаруучу ө. ж-нын маа­нилүү тармактары: машина куруу ж-а металл иштетүү, химия, нефть-химия ж-а фармацевти­ка, кара ж-а түстүү металлургия, текстиль ж-а тамак-аш. Энергияны пайдалануу структурасы­нын 54%ин көмүр, 32%ин нефть ж-а нефть про­дуктулары, 8%ин табигый газ, 5%ин суу энер­гиясы, 1%ин атом энергиясы түзөт. И-нын эко­номикасынын өнүгүүсүндөгү негизги проблема­лардын бири – отун-энергетикалык ресурстар­дын таңкыстыгы. Көмүрдүн запасы 121,4 млрд т (Бихар, Мадхья-Прадеш, Батыш Бенгалия), жылына 430 млн т казылып алынат (2006–07). Нефть негизинен Араб деңизинин ж-а Бенгал булуңунун шельфтеринен казылып алынат (2006–07-ж. 34 млн т), 112,6 млн т нефтини сырт­тан (негизинен Перс булуңунун жээгиндеги өлкөлөрдөн) сатып алат. Казылып алынган газ (31,6 млрд м³) ички керектөөнүн ¹/ ине жакы­нын канааттандырат; газ кендери Араб деңизи­нин ж-а Бенгал булуңунун жээктеринде ж-а Ассам штатында. Электр станцияларынын аныкталган жалпы кубаттуулугу (2007) 128,6 миң МВт, а. и. ЖЭСке 84,4 миң, АЭСке 3,9 миң, ГЭСке 34,1 миң, энергиянын калыбына келүүчү булактарына (шамал, күн) 6,2 миң МВт туура келет. 2006–07-ж. 663,8 млрд кВт электр энергиясы өндүрүлгөн, анын 79%и ЖЭСке, 17,6%и ГЭСке, 2,4%и АЭСке, 1%и башка (не­гизинен шамал) электр станцияларына таан-

Файл:ИНДИЯ12.png

Алюминий заводу. Даманжоди шаары.

дык. Өлкөнүн электр энергиясына болгон мук­таждыгы 2006–07-ж. 722,2 млрд кВт түзгөн. 7 АЭС иштейт. Кара металлургия ө. ж. темир (2006-ж. 99,4 млн т казылып алынган), хром (3255 миң т) ж-а марганец (1750 миң т) рудала­рынын негизинде иштейт. Түстүү металлургия­нын маанилүү тармагы – алюминий ө. ж.; И. жогорку сапаттагы бокситке бай, ал Орисса, Гу­жарат, Жаркханд, Мадхья-Прадеш ж. б. штат­тарынан казылып алынат (13,1 млн т). О. эле чопо (2700 миң т), жез (26,9 миң т), коргошун (255 миң т), цинк (440 миң т), титан рудалары, алтын (3200 кг) казылып алынат. Машина куруу – ө. ж-дын башкы тармагы (ө. ж. продук­циясынын наркынын 18,5%и), ал чарбанын түр­дүү тармактары үчүн машиналардын ж-а жаб­дуулардын көп түрлөрүн чыгарат. Алардын не­гизги продукциялары: буу казаны, буу, газ ж-а гидравликалык турбиналар, буу ж-а дизель ге­нераторлору, турбина-генераторлор, күн сүрөт­электр курулмасы, шамал энергетикалык курул­масы, туруктуу токтогу жогорку чыңалуудагы электр энергиясын берүү системасы, насос, ком­прессор, трасформатор ж. б. Машина куруу ө. ж-нын маанилүү тармагы – станок куруу; мында металл иштетүүчү станоктор, автомат­тык линия ж-а өндүрүштүк комплекстер үчүн атайын станоктор, түрдүү устакана-пресстөөчү, ширетүүчү, куюучу жабдуулар даярдалат. Транс­порттук машина куруунун ири ж-а тез өнүгүп жаткан тармагы – автомобиль ө. ж-нын ишка­налары негизинен ички рыноктун муктаждык­тарын канааттандырууга багытталып, автомо­биль техникасынын дээрлик бардык түрүн, о. эле аларды комплекттөөчү тетиктерди, түйүн­дөрдү ж-а агрегаттарды чыгарат. Үч (моторик­ша, жүк т ашуу чу мини -машина) ж-а эки дөңгөлөктүү (мотоцикл, мотороллёр же скутер, мопед, о. эле велосипед) транспорт каражатта­рын чыгаруу өнүккөн. Трактор чыгаруу (2006; 270 миң) б-ча дүйнөдө АКШ м-н Кытайдан ки­йинки 3-орунду ээлейт. Т. ж. локомотивдерин, аларга тетиктерди ж-а агрегаттарды, электро­воздорду ж-а пассажир ташуучу электр поездде­рин чыгарат. Авиаракета-космостук ө. ж. – машина куруунун эң татаал ж-а илим сыйым­дуу тармагы. Анда самолёт, вертолёт, авиакый­мылдаткычтар, ракета даярдалат. Үч космо­дрому (Андхра-Прадеш, Керала, Орисса штат-

Файл:ИНДИЯ13.png

Шрихарикота кос­модромунан ракета учуруу. Андхра-Пра­деш штаты.

тарында) бар. Кеме куруу – транспорттук ма­шина куруунун өнүккөн тармагы. Анда ири де­ңиз кемелери, дарыя кемелери, баржа, балык уулоочу траулер, танкер, жүк ташуучу кеме да­ярдалат. Мамл. ири верфтери – Кочин, Вишак­хапатнам, Мумбаи, Васко-да Гама ш-нда жай­гашып, аларда бүт кеме түрлөрү, а. и. аскер ке­мелери, ракеталуу крейсерлер ремонттолуп, жаб­дылат. Химия тармагы өлкөнүн ө. ж. продук­циясынын 15%ин түзүп, анда түстүү пигмент­тер ж-а боёктор, көмүртек көөсү, пластиктер ж-а пластик буюмдар, жасалма ж-а синтездик булалар, кир кетирүүчү каражаттар, косметика товарлары, пестициддер, жарылгыч заттар, пи­ротех. буюмдар ж. б. чыгарылат. Нефть-химия ө. ж. пластмасса, синтездик була, синтездик каучук, резина буюмдарын (а. и. шина), лак­боёк продукцияларын ж. б. чыгаруучу ишкана­лардан турат. Минералдык жер семирткичтер арбын (2005–06-ж. 35 млн т) чыгарылат. И-нын фармацевтика ө. ж. өдүрүшүнүн көлөмү (дүй­нөлүк өндүрүштүн 8%и), о. эле ишканаларынын технол. деңгээли б-ча өлкөдө алдыңкы абалды ээлеп, фармацевтикалык бирикмелердин 300гө жакын түрүн, даяр дары-дармектин (антибио­тиктер, антибактериялык дарылар, вакциналар, гормондор, өсүмдүк дарылары ж. б.) 20 миң­дей аталышын чыгарат. И-нын дары-дармек­тери дүйнөлүк рынокто жетишерлик сапаттуу­лугу ж-а арзандыгы м-н бааланат. Алмазга кыр чыгаруу ж-а зер буюмдарын жасоо – И-нын салт болуп калган тармагы. Башкы зергерчилик бор­борлору: Сурат, Жайпур. Курулуш материалдар ө. ж-нда цемент, слюда (дүйнөлүк рынокко да чыгарат) өндүрүштөрү алдыңкы орунда. Жеңил ө. ж-нын башкы тармактары: кездеме ж-а даяр кийим өндүрүштөрү (ө. ж. продукциясынын нар­кынын ¹/ и). И. кебез кездеме чыгаруу (2005– 06-ж. 50 млрд м²) ж-а андан кийим тигүү б-ча дүйнөдө 2-орунду ээлейт. Текстиль ж-а тигүү ө. ж. ИДПнин 8%ин ж-а өлкөнүн товардык экс­порт наркынын 15%ин камсыз кылат. Анын сырьёсу катары накта (пахта, зыгыр, жут, жи­бек, жүн), о. эле жасалма була (полиэстер, вис­коза, нейлон, акрил ж. б.) пайдаланылат. И. жибек өндүрүү б-ча дүйнөдө 2-орунда (Кытай­дан кийин). Тамак-аш ө. ж-нын башкы тарма­гы – кант өндүрүшү (бал камыштан); о. эле сүт, жашылча ж-а жемиш, дан, эт, балык, кофе данын, чай жалбырагын иштетүү, даяр азык­түлүк, чалафабрикат, таза суу өндүрүштөрү.
И-нын улуттук экономикасынын өнүгүүсүндө мамл. сектордун мааниси зор. Мамл. сектордо нефтини казып алуу ж-а кайра иштетүү, таш көмүр казып алуу, электр энергиясын ж-а болот өндүрүү ишканаларынын үлүшү зор. Мамл. сек­тор негизинен коргоо ө. ж-нда, атом энергетика­сында, т. ж., авиация ж-а деңиз транспортто­рунда, байланышта үстөмдүк кылат. Жеке сек­тор машина куруу ө. ж-нда, а. ч-да, жеңил, та­мак-аш, медицина ө. ж-ларында, курулушта, соодада, автомобиль транспортунда басымдуу.
ИДПде а. ч-нын ж-а ага байланыштуу тар­мактардын үлүшү зор (¹/ и). А. ч-нда өлкөнүн жумушчу күчүнүн ²/ ге жакыны иштейт. И. көз карандысыздыкты алгандан кийин, 30 жыл бою АКШдан жылына 12–15 млн тга чейин буудай сатып алып турган. Айдоо жерлердин күрдүүлү­гүн жакшыртуу б-ча программага ылайык, жо­горку сорттогу үрөндү кеңири пайдалануунун ж-а а. ч. өндүрүшүн жакшы каржылоонун на­тыйжасында 1970-жылдардан баштап сырттан буудай сатып албай калды.
Өлкөнүн аймагынын 51,6%и иштетилет: анын 48,8%и айдоо жер, 2,8%и көп жылдык өсүм­дүктөр. И. – байыркы ирригация өлкөсү; сугат жеринин аянты (55,8 млн га) б-ча дүйнөдө 1- орунда. Сугат жердин 60%тен ашыгы кудуктар­дан (электр насостору аркылуу), 30%тейи мамл. ирригациялык каналдардан, калган жерлери чакан жасалма көлмөлөрдөн сугарылат. Дый­канчылык (айдоо жердин 60–70%и) Инд-Ганг

Файл:ИНДИЯ14.png

Карнатака штатындагы шалы талаасы (палдары).

түздүгүндө ж-а Годавари, Кришна, Кавери д-нын дельталарында ж-а өлкөнүн океан жак чыгыш жээктериндеги түздүктөрдө өнүккөн. А. ч-нын башкы тармагы – өсүмдүк өстүрүүчүлүк. Өлкөнүн агроклиматтык шарты жыл бою дыйканчылык жүргүзүүгө шарт түзөт; бирок кургакчыл мезгилде нымдын жетишсиздигинен айдоо жердин ¹/ ине жакыны гана кайра эгилгендиктен (45–50 млн га), эгин жыйноонун жалпы аянты 190 млн ганы гана түзүп калат. И-да 2 а. ч. сезону бо­лот: 1) жайкы жаанчыл негизги сезон (хариф; майдын аягы, июндун башы – сентябрь– ноябрь), мында түшүмдүн негизги бөлүгү жыйна­лат; 2) кургакчыл кышкы сезон (раби; октябрь­ноябрь – март-апрель). Негизги азык-түлүк өсүмдүктөрү: шалы (айдоо аянтынын ¹/ инен көбүн ээлейт, эң нымдуу аймактарда өстүрүлөт, 2006–07-ж. 87 млн т күрүч жыйналган; дүң жыйымы б-ча Кытайдан кийинки 2-орунда), буудай (айдоо аянтынын ¹/ и; 70 млн т жый­налат; дүйнөдө Кытайдан кийинки 2-орунда), жүгөрү (15 млн т ), таруу (жовар, бажра, раги ж. б., көбүнчө Декан бөксө тоосунун ички ай­мактарында); бардык жеринде чанактуулар (кой буурчак, грэм, тур ж. б.) ж-а май алынуучу өсүмдүктөр (28 млн т; жер жаңгак, клещевина, сары кычы, рапс ж. б.) өстүрүлөт. Бал ка­мыш (278 млн т жашыл масса жыйналган, Бра­зилиядан кийинки 2-орунда; Түн. И-да), жер жаңгак (негизинен Түш. И-да) ж-а чай (Брах­мапутранын өрөөнүндөгү ж-а Чыгыш Гималай­дын этегиндеги плантациялардан жыйналат),

о. эле жут (²/ бөлүгүн Батыш Бенгалия берет),

клещевина (Түш. И.), пахта (негизги аймакта­ры Батыш И-дагы Декан траппы ж-а Пенжаб; аянты боюнча дүйнөдө 1-орунда; 3,3 млн т жый­налган) өндүрүү б-ча дүйнөдө алдыңкы орундар-

Файл:ИНДИЯ15.png

Ча й ж а лб ы р аг ы н ж ыйн оо. Б ат ы ш Бенгалия.

да. Түш. И-да чай, кофе, каучук, кокос пальма­сы, татымалдар (калемпир, имбирь, кардамон ж. б.) өстүрүлөт. 2000-ж. 240 млнго жакын бодо мал (а. и. 90 млну буйвол; саны б-ча дүйнөдө 1-орунда; негизинен унаа катары пайдаланы­лат), 123 млн эчки ж-а 58 млн кой, о. эле 12 млн чочко, 142 млн төө (дүйнөдөгү малдардын ¹/ и), 200 млн үй кушу асыралат. Деңиз жээгиндеги аймактарда балык кармалат; балык кармоонун өлчөмү б-ча (6,6 млн т , а. и. деңиз балыктары 3,8 млн т ) дүйнөдөгү 5 алдыңкы өлкөнүн ката­рына кирет. О. эле краб, креветка, мидия, уст­рица ж. б. кармалат, бермет алынат.
Тейлөө чөйрөсүнүн маанилүү тармактары – маа­лымат технологиясы, каржылоо, соода, транс­порт, байланыш ж-а телекоммуникация ж-а туризм индустриясы. 21-к-дын башында маалы­мат технологиясы секторунда ИДПнин 5,4%ин түзүп, анда 1,63 адам иштеген (2006–07). Бул сектордун башкы сегменти – программалык кам­сыздоо өндүрүшү, ал негизинен экспортко багыт­талган. Банк-финансы секторундагы маанилүү орун банк-кредиттик мекемелердин мамл. ж-а мамл.-кооперациялык системасына таандык. Мамл. коммерциялык 28 банк иштейт (ага өлкөнүн бүт коммерциялык банктарынын бө­лүмдөрүнүн, аманаттарынын ж-а кредиттеринин 80%тен ашыгы таандык. Алардын алдында айылдык 196 туунду банк иштеп, айыл калкын кредит м-н камсыз кылат. Мамл. сектор ө. ж-ды узак мөөнөткө каржылоо системасында дээрлик монополиялык кылат. Чет элдик туризм өнү­гүүдө; 2005–06-ж. И-га 3,5 млндон ашык ту­рист келген; анын 14%и АКШдан, 13,6%и Улуу Британиядан, 4%и Шри-Ланкадан, 3,8%и Франциядан, 3,5%и Канададан, 2,9%и Герма­ниядан, 2,9%и Япониядан келгендер. Туризм­ден түшкөн киреше 6 млрд долларды түздү. Ички туризм да өтө өнүккөн: өлкө б-ча жылына 367,6 млн индиялыктар саякатка чыгат. Туризм­дин негизги түрлөрү: диний зыяратка баруу, ма­даний-таанып билүү (туристтер көп келген шаар­лары: Мумбаи, Калькутта, Дели, Бангалор, Ченнаи), дарылоочу-ден соолук чыңдоочу (Гоа, Керала, Карнатака, Махараштра штаттарындагы деңиз курорттору; Даржилинг тоо-климат­тык курорту ж. б.), спорттук (альпинизм, Ги­малайдын тоо дарыяларындагы рафтинг; Гима­лайдын этек тоолорундагы тоо-лыжа борборло­ру; суу спортунун түрлөрү, а. и. Гоадагы дей­винг), экол. (өлкөнүн улуттук парктарына ба­руу) ж. б. Автомобиль жолунун узундугу б-ча дүйнөдө 2- (АКШдан кийин), т. ж. б-ча 4-орунда (АКШ, Россия, Кытайдан кийин). Бирок, И-нын транс­порттук системасы тех. жактан анча өнүккөн эмес, транспорт ылдамдыгы чектелүү. Автомо­биль жолунун жалпы уз. 3320 миң км (2007), а. и. шоссе жолунуку 66,6 миң км (жогорку ыл-

Файл:ИНДИЯ16.png

Индия акчасы.

дамдык автомагистралыныкы 4,9 миң км, көп бөлүгүндө акча төлөнөт), штаттардын жолу 128 миң км, округдардын башкы жолдору 470 миң км, айыл ж. б. жолдору 2650 миң км. Т. ж. тармагынын жалпы уз. 63,46 миң км (2007); анын 17,81 миң кми электрлештирил­ген. И. т. ж. аркылуу Пакистан, Бангладеш, Не­пал м-н да байланышат. Сыртка жүк ташууда деңиз транспортунун мааниси зор (Азияда 2- орунда). 12 ири, 180 орто ж-а чакан деңиз пор­ту, пристандары бар. Кеме жүрүүчү дарыялар­дын ж-а каналдардын жалпы уз. 14,5 миң км; ири кеме жүрүүчү дарыя жолдорунун уз. 5,2 миң км, каналдарыныкы 485 км. Расмий эл аралык ж-а 85 ички аэропорту бар. Эл аралык ири аэро­порттору Мумбаи, Дели, Ченнаи, Бангалор, Калькутта, Хайдарабад ш-нда жайгашкан. Нефть куурунун уз. 6500 км, нефть продукту­сун өткөрүүчү куурдуку 6152 км, газ куурунуку 5184 км. Калькутта, Дели, Бангалор ш-нда мет­рополитен иштейт.
Сырткы соода таңкыстыгын толуктоодо тей­лөө кызматын экспорттоодон түшкөн ж-а чет өлкөлөрдө иштеген индиялыктар жиберген ки­решенин (24,5 млрд доллар, 2006) мааниси зор. Экспорттук товарлары: машина, жабдуу, асыл таштар, даяр зер буюмдары, нефть продукция­сы, химия ж-а фармацевтика продукциялары, булгаары, булгаары ж-а текстиль буюмдары, темир кенташы ж. б. кенташтар ж-а минерал­дар, күрүч, чай, татымалдар, кофе ж. б. Импорт­тук товарлары: отун (нефть, ж-а нефть про­дукциясы, көмүр), машина ж-а жабдуулар, ком­пьютер техникасы ж. б. электроника продук­циялары, чоюн, болот, металл сыныктары, түстүү металлдар ж-а куймалар, алтын, күмүш, асыл таштар ж-а бермет, хим. продукциялар, жер семирткич, өсүмдүк майы ж. б. Негизги соо­да шериктери: АКШ, Кытай, Бириккен Араб Эмирликтери, Сингапур, Улуу Британия, Гон­конг, Германия, Бельгия, Италия, Япония, Швейцария, Австралия, Түш. Корея.

Маданияты

Индиянын билим берүү мекемелери­не Билим берүү министрлиги жетекчилик кы­лат. Билим берүү «Билим берүүдөгү улуттук сая­сат» (1986), «Аракет программасы» (1986) жана алардын жаңыртылган варианты (1992) менен жөнгө салынат. Индиянын билим берүү системасы 1983-жылдан мектепке чейинки билим берүү, баштапкы, толук эмес орто, кесиптик-техникалык би­лимге даярдоо, Жогорку окуу жайлары билим берүүнү камтыйт. Мектепте 15 жашка чейинки балдар үчүн би­лим берүү милдеттүү жана акысыз. Ири шаарлар­да бала бакчалар, кенже балдар үчүн мектеп­тер, ошондой эле мектепке даярдоочу топтор бар. Мектепке чейинки билим берүү 36%ды, баштап­кы – 90%ды, орто – 54%ды түзөт. Калктын са­баттуулугу 15 жаштан жогору 61% (2004).
Өлкөдө жогорку билим берүү бир кыйла ий­гиликтерге жетишти. 1950-жылы 25 университет, 700 кол­леж болсо, 2006-жылы 240 университет жана 10 000 коллеж болгон. Жогорку окуу жайларда 4 млндон ашуун адам би­лим алган. Жогорку билимдүү адистердин саны боюнча Индия дүйнөдөгү алдыңкы орундардын бирин ээлейт. Өлкөдө сабаттуулар орто эсеп менен 62%ды түзөт. Негизги университеттери: Калькутта университети (1857; 13 кампус, 200дөн ашуун коллежи, искусство му­зейи, обсерваториясы бар), Ченнай, (1857) Дели (1922), Раджастхан (1947), Ж. Неру (1969) жана башка университеттери, Ири жогорку окуу жайлары: Индия айыл чарба изилдөө институ­ту (1905), Долбоорлоо жана архитектура мектеби (1955), Индия технология институту (1961) жана башкалар. 2006-жылкы маалыматтар боюнча, Индияда 62550 басылма 142 млндон ашык нускада, 81 тилде (хинди, англис, бенгали, маратхи, урду, гуджа­рати жана башкалар) жарык көрөт. Хинди тилинде «Нав бхарат таймс», «Хиндустан», урду тилинде «Наи дуния», «Милап», англис тилинде «Таймс оф Индиа», «Индиан экспресс», «Хиндустан таймс» гезиттери чыгат. «Акашвани» радиосу, «Дурдар­шан» телекөрсөтүүсү өкмөт тарабынан көзөмөл­дөнүп турат.
Индия – терең тарыхы бар, маданияты бай өлкө. Биздин заманга чейинки III кылымда эле Инд өрөөнүндө сугат каналда­ры, суу жүргүч системалар, бышкан кыштан са­лынган имараттар болгон. Илим тажрыйбасы жөнүндөгү маалыматтар Ведалар деп аталган бу­лактарда кездешет. Аларда дыйканчылыкта жер семирткич, ар кандай курал-жарак жасоодо те­мир колдонулганы, металл иштетүү, оорулар­дын түрлөрү, алардын белгилери, дары чөптөр жөнүндө маалыматтар бар.
Инди маданияты Маурьялар династиясы бийле­ген мезгилден (биздин заманга чейинки IV–II кылым) биздин замандын VIII кылымына чейин гүлдөп өнүккөн. Бул мезгилде грамматика, ме­дицина, математика, астрономия жана башка тармак­тар боюнча тажрыйба топтолгон. Илимге эсептөөнүн ондук системасын ошол кездеги инди илимпоз­дору киргизген. Физика менен химия боёк, дары­-дармек даярдоодо жана башкаларда колдонулган. Медици­нада да чоң ийгиликтер жаралган: дарыгерлер көз катарактасын алып таштаганды, баш сөөктү көзөп операция кылганды, баланы операция жолу менен алганды билген. Илим Акбардын (1556–1605) тушунда да жакшы өнүгүп, Дели, Жайпур жана башка шаарларда обсерваториялар са­лынган. XVIII кылымдын орто ченинен өлкөнү европа­лыктардын колониялай башташы илимдин өнүгүшүнө кедерги болгон. Бирок Индия илимине Индияда жашаган У. Жонс, Т. Олдем, У. Блэнфорд жана башка англис илимпоздору да көп эмгек си­ңирген. XIX кылымдын аяк ченинде индиялык тунгуч илим­поздор – математиктер, физиктер, геометрия боюнча адис А. Мукержи, физик, биофизик Ж. Ч. Бос чыккан. XX кылымдын 1-жарымында математик С. Раманужан, Нобель сыйлыгынын лауреаты физик Ч. В. Ра, кванттык статистиканы баш­тоочулардын бири Ш. Бозе, физик теоретик Х. Баба жана башкалар илимге жаңылыктарды кир­гизишкен.
Индиянын философия, адабият жана искусство жаатын­дагы жетишкендиктери биздин заманга чейинки XV–X кылымдардан ушул күнгө чейин сакталып келе жатат. Алар адам­заттын эң байыркы маданиятынын мезгилинде пай­да болгон. 3000 жыл илгери Ведалар – байыр­кы индо тилиндеги байыркы тексттер, биздин заманга чейинки VI–V кылымдарда «Махабхарата» жана «Рамаяна» эпос­тору жаралган. Биздин заманга чейинки 1-миң жылдыкта пали, пракрит адабияты, биздин заманга чейинки IV–III кылымдарда байыркы тамил адабияты пайда болгон. Cанскрит тилинде «Панча­тантра» элдик жомоктор жыйнагы түзүлгөн. Ти­руваллувардын «Тирукурал» учкул сөздөр ките­би – байыркы тамил адабиятынын эң мыкты чы­гармасы. Анда даанышман башкаруучунун об­разы чагылдырылган. Өлкөдө исламдын тара­лышы фарс тилиндеги инди адабиятынын (Амир Хосров Дехлеви, 1253–1325; Мирза Бедил, 1644– 1721 жана башкалар) түзүлүшүн шарттаган. XIX–XX кылымдарда адабияты өлкөдө болуп жаткан терең өзгөрүүлөрдү ча­гылдырган. Китеп басуунун пайда болушу, жа­зуусу жок элдердин жазууга ээ болушу бул тилдерде адабияттын өнүгүшүнө өбөлгө болгон. Бен­гал акыны Р. Тагор Азияда биринчи жолу Но­бель сыйлыгын алган (1913). Индияда улуттук тилдеги адабият менен бирге англис тилиндеги адабият да өнүккөн.
Индия архитектурасынын тарыхы байыркы Хараппа цивилизациясына тиешелүү Сангхол жана Лот­хал шаарынын архитектурасынан башталат. Биздин заманга чейинки IV–II кылымдарда Маурья мамлекетинде санжыргалуу са­рай имараттары салынган. XIII кылымдан Дели султандыгында архитектура геометриялык тактыкка жетишкен; жебе сымал арка жасоо, тегиздикке хром менен оймо-чийме салуу өнөрү өөрчүгөн.

Файл:ИНДИЯ17.png

Жайндардын Калькуттадагы храмы.

Мусулман ме­читтери, кумпалуу күмбөздөр, мунаралар салын­ган. Улуу Моголдор мамлекетинин тушунда (XVI–XVII кылымдар) Агар, Дели шаарларынын чептери, мечиттер, Таж-Махал ак мармар күмбөзү жана башкалар курулган. Колониялык бийликтин мезгилинде (XVIII кылым–1947) Бомбей, Калькутта, Дели шаарларында европалык типтеги имараттар пайда болгон. Орто кылымдарда Индияда миниатюра живописи өнүккөн. XIX–XX кылымдардын чегинде башында А. Тагор жана искусство таануучу Э. Б. Хавелл турган индиялык сүрөтчүлөр жаңы агымга – Бенгал кайра жаралуусуна негиз са­лышкан. Бул агым Индия искусствосунун андан ары өнүгүшүнө күчтүү таасир тийгизген.
Индия музыкасына импровизация мүнөздүү. Кай­сы гана аспаптык жана вокалдык чыгарма бол­босун ыргактуу салттык үн айкалыш – рага­нын негизинде импровизацияланат. Улуттук не­гизги аспаптары: вина, сестар, тамбура (чертме), равнстр, саранги, сареида (кыл кыяк түрү), табля, баниа (урма). 1950-жылдарда музыка, бий жана драма академиясы (1953), Бүткүл индиялык ра­дионун улуттук оркестри (1952), Дели, Бомбей шаарында радио борборлорунда хор коллективдери түзүлгөн.

Файл:ИНДИЯ18.png

Р. Варма. «Шакун­т а ла » . 1 9 - к -д ы н аягы.

Театр оюндары байыртан эле пайда болгон. Элдик театр оюндарынын көбүнүн өзөгүн «Ра­маяна» жана «Махабхарата» түзгөн. Индия театр спектаклдеринде сюжет оюн аркылуу гана ту­юндурулбай, аткаруучунун декламация, бий, пантомима, акробатика аркылуу да берилет. XX кылымдын 40-жылдарында театр өнөрү өркүндөгөн жана 1953-жылы Индия искусство борбору негизделген.
Индия көркөм тасмаларды тартуу боюнча дүйнөдө алдыңкы орундардын бирин ээлейт. Тасма тар­туу иши 1913-жылдан эле башталган. Р. Ка­пурдун «Селсаяк» тасмасында элдин турмушу реалдуу чагылдырылып, касталык көз караш сынга алынган. 1950-жылдардын экинчи жары­мынан режиссёр Сатьяджит Рей Индия киносун дүйнөгө тааныткан («Жол ыры», 1955, Канна­дагы эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы; «Багынбаган», 1956, Венециядагы эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы жана башкалар). Индия киносу­нун жүрүшүнө Ш. Бенегал («Түндүн акыры», 1975; «Базар аянты», 1983), А. Гопалакришнан («Бетме бет», 1984; «Дубалдар», 1990), Р. Гхош («19-апрель», 1994), М. Наяр режиссер «Жам­гыр маалындагы үйлөнүү тою», 2001) жана башкалар чоң салым кошушкан. Голливуд кино индустриясы жана 9 кино өндүрүш борбору иштейт. Эл ара­лык кинофестивалдар өткөрүлүп турат.

Ад.: Рябчиков А. М. Природа Индии. М., 1950; Ан­тонова К. А., Бонгард-Левин Г. М., Котовский Г. Г. История Индии. М., 1979; Сингх Г. География Индии. М., 1980; Экономика Индии: отраслевой анализ. М., 1980; Страны и народы: Зарубежная Азия. Южная Азия. М., 1982; Гусева Н. Р. Многоликая Индия. М., 1987; Бонград-Левин Г. М. Древнеиндийская цивили­зация. М., 1993; Индия сегодня. Справочно-аналити­ческое издание. М., 2005; Маляров О. В. Внешняя торговля Индии. М., 2006; Индия // Большая Россий­ская энциклопедия. Т. 11. М., 2008; Миллер М. Шесть систем индийской философии. М., 1900; Краткая ис­тория литератур Индии. М., 1974; Короцкая А. А. Сокровища индийского искусства. М. 1966; Ольден­бург С. Ф. Культура Индии. 2-е изд. М., 2004; Дее­ва Б. Ч. Индийская музыка. М., 1980; Драматургия и театр Индии. М., 1961; Кино Индии / Под ред. М. Л. Салганин. М., 1987; Индия сегодня. М., 2005.

Б. Мудаева, Ө. Бараталиев, А. Кубатова.

Файл:ИНДИЯ19.png

«Девдас» фильминен бир кадр. Режиссёру П. Ч. Ба­руа. 1935.