АРАБ АДАБИЯТЫ

АРАБ АДАБИЯТЫ – араб элдеринин, араб тилин эне тилибиз деп эсептеген калктын адабияты. Араб адабиятынын башаты алгачкы уруулардын оозеки көркөм чыгармаларынын негизинде түзүлгөн.Халифат заманында (7–9-кылым) маданий-тарыхый орток тил бирдиги катары араб-мусулман маданиятын калыптандыргандыктан, анын маанилүү бир бөлүгү болуп эсептелген. Аны 4 мезгилге: 1) классикалык (6–14-кылым); 2) 15–18-кылымдагы; 3) жа­ңы (19–20-кылым); 4) 20-кылымдагы араб адабияты деп бөлүп кароого болот. Классикалык араб адабиятынын негизин жарым көчмөн малчылар менен дыйкандардын турмушун чагылдырган эмгек, бешик, көч ж. б. мазмундагы элдик оозеки поэзия түзгөн. Душманга ызырынуу, жекирүү (хиджа), мактоо (фахр), өч алуу ыры (cap), кошок же элегия (ри­са), ошондой эле сүйүү жана пейзаж лирикасы алгачкы пайда болгон жанрлардан. Арабдардын туңгуч акыны Имрул-Кайс (500-540) «акындар атасы» деп эсептелген. Аны менен катар Тарафа (543–569), ал-Харсис ибн Халлиза (туулган жылы белгисиз – 570), Зухайр ибн Аби Сулма (530–627), Антара ибн Шадлат ал-Абси (525–615) сыяктуу бир катар акындар араб адабиятынын тарыхында өзгөчө роль ойногон. Араб жазма адабиятынын алгачкы туундусу – касиеттүү Куран китеби болгон. Ал Мухамеддин диний үгүтү, диний мазмундагы аңгемелер, ис­лам общинасынын жана мамлекетинин мыйзам жоболорунан турган. Курандын таасири кийин­ки араб адабиятынын бардыгында кездешет. Мухаммед жана анын тарапкерлери өз идеяларына анча кызмат кыла бербегендиктен, поэзияга Хагб ибн Зуайр (туулган жылы белгисиз – 662), Хасан ибн Сабит (туулган жылы белгисиз – 674), Абу Зуайб ал-Бига ал Жади (туулган жылы белгисиз – 699) сыяктуу белгилүү акындар каршы чыгышкан. Араб поэзиясынын идеялык мазмуну жаңы ишеним – ислам дининин таасири менен өзгөрүүгө дуушар болгон. Омейяддардын сарайындагы көрүнүктүү акын­дар аль-Ахталь (640–710), ал-Жагир, ал-Фараздак (641–732), Жарир (653–733) ж. б. Халифатта араб эстеликтерин үйрөнүү колго алынган. Тил, стиль жана метриканын теориясы иштелип чыгып, байыркы чыгармалар араб тилдерине которула баштаган. Ошол кездерде араб поэзиясында «жаңы стилде» жазылган (бадит), тематикалык жактан бышкан кыска көркөм ырлардын жаралышы менен көлөмдүү касыдалар да жаралган. Бул жаңы стилди баштоочулардын бири – акын жана ойчул Башшар ибн Бурд (714–783). Араб сөз өнөрүндөгү жаңылыкты «акын­дар падышасы» Абу Нувас (762–815) өнүктүргөн. Классикалык араб адабияты ушул мезгилде толук калыптанган. 8–9-кылымдарда кара сөз чеберлери фольклорду жазып алып, куранды үйрөнүшүп, сирия, пех­леви жана грек тилдеринен которушуп, араб прозасынын баркын көтөрүшкөн. Ошол кезде легендалар, саякат, окуялар ж-дө жазылган тарыхый чыгармалар жарала баштаган. Араб ха­лифаты ыдырап, бир нече мамлекеттерге бөлүнгөн кезде Египеттин, Сириянын, Ливандын, Ирактын, Ирандын ж. б. мамлекеттердин улуттук адабияты катары 10-кылымда Халаб ш. негизги адабий борборлордун бири болуп калган. Халифаттын ыдыроо доорунда өмүр сүргөн улуу акын Абу ат-Тайиб аль-Мутанабби (915–965) поэзиянын бардык жанрында классик акын катары таанылган. Иранда этностук жанрдагы адабият (Фирдоуси ж. б.) пайда болгон. 11-кылымда араб адабияты төмөндөй баштап, поэзияда мистика, прозада дидактика өкүм сүргөн. 15–18-кылымдарда араб адабиятында дастан жанры алдыңкы орунга чыккан. Ошол кезде жазылган «Антаранын эрдик иштери» романы, «Миң бир түн» чыгармасы дүйнө элдерине кеңири тараган. Египетте бул кезде адабият жана прозалык жанрлардын алдынкы катарга чыгуусуна тарыхый романдардын жазылышы түрткү болгон. Йемен, Тунис, Марокко элдеринде эски салттарды сактоо менен жеке улуттук адабият катары аренага чыккан. Ири феодалдардын маданий жана эстететикалык табитин канааттандыруучу жазма адабият төмөндөгөндөн кийин, оозеки – поэтикалык чыгармачылык күч алган. Схоластикадан жана көнүмүш эрежеден чыгалбаган 16–18-кылымдардагы араб адабияты анчалык бийикке көтөрүлө албаса да, эскинин эстеликтерин ушул күнгө че­йин сактап калган кол жазмалары менен маанилүү. Жаңы араб адабияты 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башында Мисир, Ливан, Алжир ж. б. араб элдеринде улуттук адабият катары өнүккөн. Жаңы багыттагы прозалык жанрлар, «ислам модернизми» агымы пайда болду. Мисалы, ыр түрүндөгү роман (М. Мувайлихи), романтикалык роман (А. Рейхани) ж. б. жанрлар буга күбө. Орток каада-салты бар араб элдеринин улуттук адабияты азыркы араб адабиятын түптөгөн.
Ж. Медералиева.