АЙТИЕВ Гапар

АЙТИЕВ Гапар (15. 9. 1912-жыл, Ош облусу, Кара‑Суу району, Төлөйкөн айылы – 16. 12. 1984-жыл, Бишкек шаары) – кыргыздын туңгуч сүрөтчүсү, кылкалем­дин улуу чебери, кыргыз улуттук профессионал сүрөт искусствосунун негиздөөчүлөрүнүн бири, коом­дук ишмер, СССР эл сүрөтчүсү (1971), СССР сүрөт академиясынын корреспондент мүчөсү (1973), Социалисттик Эмгектин Баатыры (1982). Фрунзе шаарындагы агартуу институ­тунун (кийин борбордук педтехникум) тарых­ коомчулук бөлүмүн бүтүргөн (1932). Сүрөтчүлүк искусство боюнча атайын билимди Мос­ква шаарындагы «1905-­жылды эскерүү» сүрөт окуу жа­йында алган.

Иш үстүндө.

Ал 1934‑жылы Фрунзе шаарында ачылган 1‑республикалык сүрөт көргөзмөсү­нө «Атанын порт­рети» (1932), «Кол­хоз катчысы Иман­газы», «Түштүк кызы» (1934) деген портреттери менен үйрөнчүк катары катышкан. XX кылымдын 30‑жылдарында жараткан «Колхозчулардын эс алуусу», «Физкультурниктер», «Байдагы бат­рак» сыяктуу жанрдык полотнолорунда тур­муштун маанилүү жактарын чагылдырууга ум­тулган. Ал сүрөтчүлүк жөндөмүн портрет жан­рында да сынап, С. Акылбековдун (1937), акын А.Осмоновдун (1938) портреттерин тарткан. Ал эми «Көлдөгү кайык» (1939), «Боз үйлөр» (1940) аттуу чыгармалары анын келечекте кыргыз пей­зажынын чоң чебери болорун көрсөткөн. «Фронт­тон кат» (1943), «Пахта терүү» (1944), «Колхоз короосу» (1946) сүрөттөрү Г. Айтиевдин олуттуу ийги­лиги болуп, изденүүсүндөгү негизги багытын аныктады. Ал бардык жанрлар боюнча ийгиликтүү иштесе да, анын негизги жанры пейзаж бол­гон. «Кайыктар» (1947), «Жумгал өрөөнүндө» (1949), «Сазда» (1954), «Жалтылдаган көл» (1960) аттуу чыгармаларындагы образдар жөнөкөй көрүнүштөрдүн демейки элеси катары тартыл­ган менен алардын негизинде рухий терең ой, өзгөчө бир ички байланыш, логикалык бирим­дик, күчтүү көркөмдүк жатат. «Жайлоодогу чак түш» (1949), «Тоодогу кеч» (1958), «Кыштак че­тинде» (1956) деген чыгармалары, атактуу «Ысык‑Көлдөгү чак түш» картинасы бирин бири толуктап турат. 1960‑жылдары Г. Айтиев «Чабандар» (1960–1961) аттуу полотносу, «Ысык‑Көл – кыр­гыз деңизи» (бул чыгармалары үчүн Кыргыз ССРинин Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болгон, 1967), «Тоодогу чөп чабуу» (1961) деген пейзаждарды жараткан. «Кыргыз жергеси» ат­туу пейзаждар сериясы, «Тоо мейкини» (1964), «Чүй өрөөнүндөгү күз» (1965), «Анжияндын ай­ланасы», «Түштүктөгү кеч» (1967), «Калкагар зоо» (1969), «Талаадагы тандыр» (1972), «Көңүл», «Тоодогу күүгүм» (1973), «Ойлонуу», «Кечки тынчтык» (1974) аттуу чыгармалары сүрөт өнө­рүнүн бийик үлгүлөрүнөн болуп калды. Г. Айтиев асыл адамдар бейнесин боёктор кудурети менен жазуу­нун теңдешсиз чебери да болгон. М. Баетовдун (1949), Ч. Иманкуловдун (1962), элдик уз А. Бек­боеванын живопистик портреттери, сүрөтчү Ж. Кожакметов менен бирге жараткан «Акындар» (1957) аттуу залкар чыгармасы, «Жылкычы», «Токтогул» (1958), «Саякбай» (1965) жана акын А. Токомбаевдин (1972) бедиздик портреттери жалпы көрүүчүлөргө белгилүү. Г. Айтиевдин монумен­ттик искусстводо да айтарлык салымы бар. 1951­–1954‑жылдары Кыргыз опера жана балет театрынын има­ратын жасалгалоого көркөм жетекчи болгон. Ал – көрүү залынын плафонундагы роспистин жана театрдагы адамдын көз жоосун алган ор­наменттик композициялардын автору. Нарын шаарындагы революционер Жукеев‑Пудовкинге , Фрунзе шаарындагы кыргыздын улуу демократ акыны Т. Сатылгановго (1974) коюлган эстелик­тердин (архив, А. Исаев) автору. Узак жылдар бою (1940–1968) Кыргызстан сүрөтчүлөр союзун жетек­теп, кыргыз сүрөтчүлөрүнө жана жалпы республикалык сүрөт искусствосунун өнүгүшүнө таасир тийгизген. Г. Айтиевдин чыгармалары 1934‑жылдан жалпы союз­дук, 1958‑жылдан эл аралык сүрөт көргөзмөлөрүнө катышып келген. 1970‑жылы Москвада, 1973-жылы Фрунзеде анын чыгармаларынын көр­гөзмөсү ийгилик менен өткөн. Г. Айтиевдин эң мыкты чыгармалары кыргыз улуттук сүрөт искусство му­зейинин, Алматы шаарындагы Шевченко атындагы сүрөт га­лереясынын, Львов шаарындагы сүрөт музейлеринин менчигине айланды. Кыргыз ССР Жогорку Со­ветинин Президиумунун мүчөсү (1967), Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун Председателинин орун басары (8‑9‑шайланы­шы), 1969‑жылдан Кыргыз ССР Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыгы боюнча комитеттин председатели болгон. Ленин ордени, эки жолу Эмгек Кызыл Туу жана «Ардак Белгиси» ордендери, медалдар менен сый­ланган.
Ад.: Асанбеков С. Сүрөтчү. Ф., 1962; Черкасова Н. В. Гапар Айтиевич Айтиев. 1961; Народный художник Киргизской ССР Гапар Айтиев. Каталог выставки. М., 1970; Первый киргизский художник: Г. Айтиев. Ф., 1983. С. Асанбеков.