АРАБ АДАБИЯТЫ
АРАБ АДАБИЯТЫ – араб элдеринин, араб тилин эне тилибиз деп эсептеген калктын адабияты. А. а-нын башаты алгачкы уруулардын оозеки көркөм чыгармаларынын негизинде түзүлгөн.Халифат заманында (7-9-к.) маданий-тарыхый орток тил бирдиги катары араб-мусулман маданиятын калыптандыргандыктан, анын маанилүү
бир бөлүгү болуп эсептелген. Аны 4 мезгилге:
1) классикалык (6-14-к.); 2) 15-18-к-дагы; 3) жаңы (19-20-к.); 4) 20-к-дагы А. а. деп бөлүп кароого болот. Классикалык А. а-нын негизин жарым көчмөн малчылар м-н дыйкандардын турмушун чагылдырган эмгек, бешик, көч ж. б.
мазмундагы элдик оозеки поэзия түзгөн. Душманга ызырынуу, жекирүү (хиджа), мактоо
(фахр), өч алуу ыры (cap), кошок же элегия (риса), о. эле сүйүү ж-а пейзаж лирикасы алгачкы
пайда болгон жанрлардан. Арабдардын туңгуч
акыны Имру-л-Кайс (500-540) «акындар атасы»
деп эсептелген. Аны м-н катар Тарафа (543-569),
ал-Харсис ибн Халлиза (т. ж. белгисиз – 570),
Зухайр ибн Аби Сулма (530-627), Антара ибн
Шадлат ал-Абси (525-615) сыяктуу бир катар
акындар А. а. тарыхында өзгөчө роль ойногон.
Араб жазма ад-тынын алгачкы туундусу – касиеттүү Куран китеби болгон. Ал Мухамеддин
диний үгүтү, диний мазмундагы аңгемелер, ислам общинасынын ж-а мамлекетинин мыйзам
жоболорунан турган. Курандын таасири кийинки А. а-нын бардыгында кездешет. Мухаммед
ж-а анын тарапкерлери өз идеяларына анча
кызмат кыла бербегендиктен, поэзияга Хагб ибн
Зуайр (т. ж. белгисиз – 662), Хасан ибн Сабит
(т. ж. белгисиз – 674), Абу Зуайб ал-Бига алЖади (т. ж. белгисиз – 699) сыяктуу белгилүү
акындар каршы чыгышкан. Араб поэзиясынын
идеялык мазмуну жаңы ишеним – ислам дининин таасири м-н өзгөрүүгө дуушар болгон.
Омейяддардын сарайындагы көрүнүктүү акындар аль-Ахталь (640-710), ал-Жагир, ал-Фараздак (641-732), Жарир (653-733) ж. б. Халифатта араб эстеликтерин үйрөнүү колго алынган.
Тил, стиль ж-а метриканын теориясы иштелип
чыгып, байыркы чыгармалар араб тилдерине
которула баштаган. Ошол кездерде араб поэзиясында «жаңы стилде» жазылган (бадит), тематикалык жактан бышкан кыска көркөм ырлардын жаралышы м-н көлөмдүү касыдалар да
жаралган. Бул жаңы стилди баштоочулардын
бири – акын ж-а ойчул Башшар ибн Бурд (714—
783). Араб сөз өнөрүндөгү жаңылыкты «акындар падышасы» Абу Нувас (762-815) өнүктүргөн.
Классикалык А. а. ушул мезгилде толук калыптанган. 8-9-к-да кара сөз чеберлери фольклорду жазып алып, куранды үйрөнүшүп, сирия, пехлеви ж-а грек тилдеринен которушуп, араб прозасынын баркын көтөрүшкөн. Ошол кезде легендалар, саякат, окуялар ж-дө жазылган тарыхый чыгармалар жарала баштаган. Араб халифаты ыдырап, бир нече мамлекеттерге бөлүнгөн кезде Египеттин, Сириянын, Ливандын,
Ирактын, Ирандын ж. б. мамлекеттердин улуттук ад-ты катары 10-к-да Халаб ш. негизги адабий борборлордун бири болуп калган. Халифаттын ыдыроо доорунда өмүр сүргөн улуу акын
Абу ат-Тайиб аль-Мутанабби (915-965) поэзиянын бардык жанрында классик акын катары
таанылган. Иранда этностук жанрдагы ад-т
(Фирдоуси ж. б.) пайда болгон. 11-к-да А. а.
төмөндөй баштап, поэзияда мистика, прозада
дидактика өкүм сүргөн. 15-18-к-да А. а-нда дастан жанры алдыңкы орунга чыккан. Ошол
кезде жазылган «Антаранын эрдик иштери»
романы, «Миң бир түн» чыгармасы дүйнө элдерине кеңири тараган. Египетте бул кезде ад-т
ж-а прозалык жанрлардын алдынкы катарга
чыгуусуна тарыхый романдардын жазылышы
түрткү болгон. Йемен, Тунис, Марокко элдеринде эски салттарды сактоо м-н жеке улуттук ад-т
катары аренага чыккан. Ири феодалдардын маданий ж-а эстететикалык табитин канааттандыруучу жазма ад-т төмөндөгөндөн кийин, оозеки – поэтикалык чыг-лык күч алган. Схоластикадан ж-а көнүмүш эрежеден чыгалбаган 16-
18-к-дагы А. а. анчалык бийикке көтөрүлө албаса да, эскинин эстеликтерин ушул күнгө чейин сактап калган кол жазмалары м-н маанилүү. Жаңы А. а. 19-к-дын башы 20-к-да Мисир,
Ливан, Алжир ж. б. араб элдеринде улуттук адт катары өнүктү. Жаңы багыттагы прозалык
жанрлар, «ислам модернизми» агымы пайда
болду. Мис., ыр түрүндөгү роман (М. Мувайлихи), романтикалык роман (А. Рейхани) ж. б.
жанрлар буга күбө. Орток каада-салты бар араб
элдеринин улуттук ад-ты азыркы А. а-н түптөдү.
Ж. Медералиева.