АЙТИЕВ Гапар

АЙТИЕВ Гапар (15. 9. 1912, Ош обл., Кара‑Суу р‑ну, Төлөйкөн айылы – 16. 12. 1984, Бишкек ш.) – кыргыздын туңгуч сүрөтчүсү, кылкалем­дин улуу чебери, кыргыз улуттук профессионал сүрөт искусствосунун негиздөөчүлөрүнүн бири, коом­дук ишмер, СССР эл сүрөтчүсү (1971), СССР сүрөт академиясынын корр. мүчөсү (1973), Социалисттик Эмгектин Баатыры (1982). Фрунзедеги агартуу институ­тунун (кийин борбордук педтехникум) тарых­ коомчулук бөлүмүн бүтүргөн (1932). Сүрөтчүлүк искусство боюнча атайын билимди Мос­квадагы «1905-­жылды эскерүү» сүрөт окуу жа­йында алган.

Иш үстүндө.

Ал 1934‑ж. Фрунзеде ачылган 1‑республикалык сүрөт көргөзмөсү­нө «Атанын порт­рети» (1932), «Кол­хоз катчысы Иман­газы», «Түштүк кызы» (1934) деген портреттери м‑н үйрөнчүк катары катышкан. 30‑жылдардын экинчи жарымында жараткан «Колхозчулардын эс алуусу», «Физкультурниктер», «Байдагы бат­рак» сыяктуу жанрдык полотнолорунда тур­муштун маанилүү жактарын чагылдырууга ум­тулган. Ал сүрөтчүлүк жөндөмүн портрет жан­рында да сынап, С. Акылбековдун (1937), акын А.Осмоновдун (1938) портреттерин тарткан. Ал эми «Көлдөгү кайык» (1939), «Боз үйлөр» (1940) аттуу чыгармалары анын келечекте кыргыз пей­зажынын чоң чебери болорун көрсөткөн. «Фронт­тон кат» (1943), «Пахта терүү» (1944), «Колхоз короосу» (1946) сүрөттөрү Г. Айтиевдин олуттуу ийги­лиги болуп, изденүүсүндөгү негизги багытын аныктады. Ал бардык жанрлар б‑ча ийгиликтүү иштесе да, анын негизги жанры пейзаж бол­гон. «Кайыктар» (1947), «Жумгал өрөөнүндө» (1949), «Сазда» (1954), «Жалтылдаган көл» (1960) аттуу чыгармаларындагы образдар жөнөкөй көрүнүштөрдүн демейки элеси катары тартыл­ган м‑н алардын негизинде рухий терең ой, өзгөчө бир ички байланыш, логикалык бирим­дик, күчтүү көркөмдүк жатат. «Жайлоодогу чак түш» (1949), «Тоодогу кеч» (1958), «Кыштак че­тинде» (1956) деген чыгармалары, атактуу «Ысык‑Көлдөгү чак түш» картинасы бирин бири толуктап турат. 60‑жылдары Г. Айтиев «Чабандар» (1960‑61) аттуу полотносу, «Ысык‑Көл – кыр­гыз деңизи» (бул чыгармалары үчүн Кыргыз ССРинин Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болгон, 1967), «Тоодогу чөп чабуу» (1961) деген пейзаждарды жараткан. «Кыргыз жергеси» ат­туу пейзаждар сериясы, «Тоо мейкини» (1964), «Чүй өрөөнүндөгү күз» (1965), «Анжияндын ай­ланасы», «Түштүктөгү кеч» (1967), «Калкагар зоо» (1969), «Талаадагы тандыр» (1972), «Көңүл», «Тоодогу күүгүм» (1973), «Ойлонуу», «Кечки тынчтык» (1974) аттуу чыгармалары сүрөт өнө­рүнүн бийик үлгүлөрүнөн болуп калды. Г. Айтиев асыл адамдар бейнесин боёктор кудурети м‑н жазуу­нун теңдешсиз чебери да болгон. М. Баетовдун (1949), Ч. Иманкуловдун (1962), элдик уз А. Бек­боеванын живопистик портреттери, сүрөтчү Ж. Кожакметов м‑н бирге жараткан «Акындар» (1957) аттуу залкар чыгармасы, «Жылкычы», «Токтогул» (1958), «Саякбай» (1965) ж‑а акын А. Токомбаевдин (1972) бедиздик портреттери жалпы көрүүчүлөргө белгилүү. Г. Айтиевдин монумен­ттик искусстводо да айтарлык салымы бар. 1951­-54‑ж. Кыргыз опера ж‑а балет театрынын има­ратын жасалгалоого көркөм жетекчи болгон. Ал – көрүү залынын плафонундагы роспистин ж‑а театрдагы адамдын көз жоосун алган ор­наменттик композициялардын автору. Нарын шаарындагы революционер Жукеев‑Пудовкинге , Фрунзедеги кыргыздын улуу демократ акыны Т. Сатылгановго (1974) коюлган эстелик­тердин (арх. А. Исаев) автору. Ал узак жылдар бою (1940‑68) Кыргызстан Сүрөтчүлөр союзун жетек­теп, кыргыз сүрөтчүлөрүнө ж‑а жалпы республикалык сүрөт искусствосунун өнүгүшүнө таасир тийгизген. Г. Айтиевдин чыгармалары 1934‑жылдан жалпы союз­дук, 1958‑жылдан эл аралык сүрөт көргөзмө­лөрүнө катышып келген. 1970‑ж. Москвада, ж. Фрунзеде анын чыгармаларынын көр­гөзмөсү ийгилик м‑н өткөн. Айтиевдин эң мыкты чыгармалары кыргыз улуттук сүрөт искусство му­зейинин, Алматыдагы Шевченко атындагы сүрөт га­лереясынын, Львов шаарындагы сүрөт музейлеринин менчигине айланды. Кыргыз ССР Жогорку Со­ветинин Президиумунун мүчөсү (1967), Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун Председателинин орун басары (8‑9‑шайланы­шы), 1969‑жылдан Кыргыз ССР Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыгы б‑ча комитеттин председатели болгон. Ленин ордени, эки жолу Эмгек Кызыл Туу ж‑а «Ардак Белгиси» ордендери, медалдар м‑н сый­ланган.
Ад.: Асанбеков С. Сүрөтчү. Ф., 1962; Черкасова Н. В. Гапар Айтиевич Айтиев. 1961; Народный художник Киргизской ССР Гапар Айтиев. Каталог выставки. М., 1970; Первый киргизский художник: Г. Айтиев. Ф., 1983. С. Асанбеков.