АЛМА

АЛМА (Malus) ‒ роза гүлдүүлөр тукумундагы көп жылдык, күбүлмө жалбырактуу мөмөлүү дарак. Бутагы ар кандай узундукта. Кыска бутактарында гүлдөөчү (мөмө байлоочу) бүчүрлөрү өсөт. Жалбырагы саптуу, жылаӊач. Топ гүлү ‒ чатырча. Анын 36 түрү (башка маалыматтар б-ча 150дөй) бар. Көбүнүн мөмөсү (5 уялуу, ар би

ринде 2ден уругу болот) желет. Кавказ, Кичи Азия, Иран, Крым, Кытай, Монголияда ж. б. өстүрүлөт. Кыргызстанда 18 миӊ гадан ашык жапайы А. токойлору бар. Анда Кыргыз, Сиверен, Нездведский, Юзепчук жапайы түрлөрү өсөт. Анын бийикт. 14 мге жетет. Сөӊгөгү кабык м-н капталган. Шагы жайылып өсөт, жалбырагы учтуу, уз. 5‒10 см. Гүлү чоӊ, ак же кызгылт. Мөмөсү ширелүү, таттуу, өлчөмү, өӊү, формасы сортуна жараша ар түрдүү. Жайылган жоон жыш тамыры жерге тереӊ кирип өсөт. Көп жыл (100, жапайы түрү 300 жылга чейин) жашайт. Сортуна жараша 4‒12 жылда мөмө байлай баштап, 40‒50 жыл түшүм берет. Апрель‒майда гүлдөп, кайчылаш чаӊдашат. Суукка чыдамдуу, ар кандай топуракта өсөт. А. ‒ маанилүү мөмө ж-а баалуу өсүмдүк. Мөмөсүндө суу, кант, алма к-тасы, лимон к-тасы, пектин, боёк заттар, А, С витамини бар. Мөмөсүнөн кыям, компот, шире, повидло, мармелад, как ж. б. жасалат. Айрым түрлөрү (сибирь, Нездведский ж. б.) кооздук үчүн да өстүрүлөт. Жыгачы катуу, жакшы сүрүлүп, жылмаланат; буюм, эмерек жасоо ишинде пайдаланылат. Анын миӊдей сорту чыгарылган, түшүмү сортуна, өсүү шартына, жашына жараша болот. Кыргызстанда А-нын 23төн ашык сорту (ак А., Бурхардт ренети, Рашида, Уэлси, Кыргыз кыштыгы, Симиренко ренети ж. б.) райондоштурулган. Бышып жетилишине жараша жайкы, күзгү, кышкы сорттору болот, кыйыштырылып өстүрүлөт. Уругунан өстүрүлгөнү селекцияда колдонулат. А. зыянкечтери: алма бити, алма күбөсү, алма мөмө жегичи ж. б. илдеттери; алма чакалайы, мөмө чириги, кара рак ж. б. Ад.: Нестеров Я. С. Яблоня. Л., 1983; Основы плодоводства Киргизстана. Под. ред. Гареева Э. З., Ф., 1971.