АЙДОО

АЙДОО – кыртышты соко менен коңторуу, май­далоо жана аралаштыруу, аны иштетүүнүн негизги ыкмасы; өсүмдүк эгүү үчүн соко менен топурагы коңторулуп, жумшартылган жер аянты. Айда­ганда топурак коңторулуп, майдаланып, ара­лашат да, топурактын кыртышы (үстүңкү кат­мары) А‑нун астына түшүп, астыңкы катмары үстүнө чыгат. Айдалган катмар көпшөк болуп, топурактын аба, ным жана жылуулук режими жакшырат. Аэробдуу микроорганизмдердин ти­ричилиги жакшырып, орг. заттар чирип, минерал бирикмелери кычкылданат да, өсүмдүккө сиңимдүү азык заттар көбөйөт. Отоо чөптүн уругу А‑нун астына түшүп, өнүп чыкпайт. Көптөгөн а. ч. өсүмдүктөрүнүн зыянкечтери менен илдетте­ри жоголот. Өсүмдүк илдетке аз чалдыгат да, жер семирткичти жакшы сиңирип, түшүм ар­быйт. Жер түрдүү соко менен айдалат. А‑нун түр­лөрү: кыртышты соконун калагы менен 180°ка коңторуп А., чымдуу жерди соконун калагы менен 135°ка оодарып А. Мында топурактын айдалган катмары 45° бурч б‑ча бири бирине тыгыз жатат. А‑нун бул түрү көп жылдык отоо чөптү толук жок кылбайт, үрөн себүүдө топуракты тыр­моо, малалоо ж. б. иштер көп талап кылынат. Өздөрүштүрүлгөн A‑до жер тилгичтүү соко менен айдалат. Соконун тилгичи кыртыштын үстүңкү катмарын (10‑12 см) астына, ал эми соконун калагы астыңкы катмарын үстүнө таштайт. Бул агротех. эрежелерге толук жооп берип, түшүмдү жогорулатат. Эки ярустуу А. 30 см (үстүнкүсү 15 см, астыңкысы 15 см оодарат) жана 40 см (0‑20 см; 20‑40 см) тереңдикте ярустуу соко менен айдалат. А‑нун тереңдиги, убактысы ар бир зонанын топурак‑климаттык шартына, кыртыштын физ. жана биол. абалына ж. б. жараша болот. Эң кеңири таралганы – тилкелеп А. Мында айдалуучу жер өзүнчө тилкелерге бөлүнүп, соко коңторгон топуракты тилкенин ичин же сыртын карай жыгат. Ичине жыгып А. тилкенин ортосунан, сыртына жыгуусу че­тинен башталат. Топуракты терең алып, ала калтырбай, өсүмдүк калдыктарын толук көмө жүргүзүлгөн А. сапаттуу деп эсептелинет. Буга мөөнөттү өткөрбөй, сокону алдын ала даярдап, кыртышты биринчи жылы тилкенин ичин, экинчи жылы сыртын карай жыгып А. менен жетишүүгө болот. Кыргызстанда бардык А. аянты 1, 118 млн ганы түзөт (2003).
Ад.: Земледелие, под ред. Воробьева С. А. М., 1968; Луръев А. Б. и др. Сельхозмашины. Л., 1983.