АЙ

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
11:43, 25 -октябрь (Тогуздун айы) 2022 карата Dilde (Талкуулоо | салымдары) тарабынан жасалган версия
Jump to navigation Jump to search
АЙ – Жердин табигый жандоочусу. Анын мас­сасы Жердикине салыштырганда 81,3 эсе кичи­не, радиусу 1738 км, Жерге чейин орт. аралыгы 384400 км, перигейде 21000 кмге кыска, апогей­де ошончого узун. А. бетиндеги эркин түшүү ыл­дамдануусу Жердикинен 6 эсе аз, g=162 см/сек2. А‑дын топурагын изилдөө м‑н анын жашы
Аполлон‑11 кос мос кемесинен тар тылган Айдын көрүнүшү.

Жердикиндей эле 4,3 млрд экендиги, жердеги хим. элементтер бар экендиги далилденген. А. өзүнөн жарык чыгарбайт, Күндүн жарыгын ча­гылдырат. Жерди айлануу учурунда чагылган нур ар кандай фазада (к. Ай фазалары.) болуп турат. А‑дын Жерди бир айлануу мезгили (27,32 жер суткасы) өз огунда айлануу мезгилине ба­рабар болгондуктан, Жер шарынан А‑дын бир бети гана көрүнүп турат. Ал А‑дын көрүнгөн жарым шары деп аталат. Астрономдор А‑дын көрүнбөгөн бетинин картасын ж‑а биринчи А. глобусун 20‑к‑да түзүшкөн. Анын бетинин темп­расы күндүзү өтө жогорулап, экваторунда чак түштө +177°Сге жетет, түнкүсүн өтө суук тар­тып -153°-173°Сге жетет, орточо темп‑расы 130°Сге жете ысып, жеңил газ молекулалары
км/сек ылдамдыкка жетет ж‑а А. бетинде­ги биринчи космостук ылдамдык 1,68 км/секта. барабар. А�‑да Жер сыяктуу атм‑ра, суу болбо­гондуктан тиричилик да жок, о. эле шамал да болбойт. А‑дын тегиз эмес бетинде метеориттер­дин ж‑а жанар тоо издери, кратерлер жакшы сакталып, андагы издер ар кандай өлчөмдө болуп, кээ биринин диаметри 250 кмге жетет. Ошондуктан А‑дын бети көп кратерлүү ж‑а бийик тоолуу рельефтен, чоң таштардан, кум ж‑а борпоң топурактан турат. А‑дагы кратерлердин ирилери жанар тоолордун атылышынан, май­далары метеориттердин түшүшүнөн пайда болгон. 1959‑ж. сов. «Луна‑3» автоматтык планета аралык станциясы А‑дын көрүнбөгөн бетин сү­рөткө тартып келген. Бул космос мейкиндиги­нен алынган биринчи телесүрөттөр болуп эсепте­лет. 1969‑ж. АКШ астронавттары Н. Армстронг м�‑н Э. Олдрин А‑га конуп, биринчи кадам жа­сашкан. Айдын түзүлүшүн, хим.-минералогия­лык курамын селенология илими изилдейт.
Ад.: Луна, под. ред. Маркова А. В., М., 1960; Мейсон Б., Мелссон У., М. Лунные породы, 1973.