АВСТРАЛИЯ

АВСТРАЛИЯ (Australia) – Австралия материгиндеги мамлекет. Материкке жакын жайгашкан Тасмания а. да А-нын курамына кирет. Түндүгүн Тимор, Арафура деңиздери жана Торрес кысыгы, чыгышын Коралл жана Тасман деңиздери, түштүгүн Басс кысыгы жана Инди океаны чулгап жатат. Чет жакасындагы Флиндерс, Кинг, Кенгуру ж. б. майда аралдарды, о. эле Картье, Эшмор, Рождество, Кокостуу (Киллинг), Херд, Макдональд, Норфолк а. да А-га карайт. Аянты 7,7 млн км². Калкы 23,1 млн (2013). Борбору – Канберра ш. Расмий тили - англис тили.

Акча бирдиги

- Австралия доллары.

Мамлекеттик түзүлүшү. А. - Улуу Британия шериктештигинин курамына кирген федерациялык мамлекет. 6 штаттан, 2 аймактан (Түн. жана Федерациялык Борбор) турат. Конституциясы 1900-ж. 9-июлда кабыл алынган, Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамл. башчысы – Британия монархы, өлкөнү анын өкүлү генерал-губернатор башкарат (аны А-нын премьер-министринин сунушу менен монарх 5 жылга дайындайт). Мыйзам чыгаруу бийлигинин Жогорку органы – парламент, ал монархтан жана 2 палатадан – Сенат жана Өкүлдөр палатасынан турат. Сенат (бардыгы 76 депутат; ар бир штаттан 12ден, 1974-жылдан ар бир ай мактан 2ден депутат) – пропорциялык өкүлдөр системасы б-ча 6 жылга шайланып, ар бир 3 жылда жарымы жаңыланып турат. Төмөнкү палата (148 депутат) мажоритардык система б-ча (альтернативдүү добуш берүү аркылуу) 3 жылга шайланат. Генерал-губернатор конституциялык органды – Федерациялык аткаруу советин дайын дайт. Айрым учурларда генерал-губернатор Өкүлдөр палатасын жана Сенатты таратууга укуктуу. Өкүлдөр палатасынын полномочиесинин бүтөөрүнө 6 ай калганда аларды тарата албайт. Ар бир штатка монарх тарабынан губернатор дайындалат. Бардык штат (Квинслендцен башкасы) эки палаталуу (Мыйзам чыгаруу совети жана Мыйзам чыгаруу жыйыны же Жыйын палатасы) легислатурага ээ. Штат өкмөтүн премьер-министр жетектейт. Штаттар - графтыкка, графтык - муниципалитеттерге бөлүнөт. Союздук эки аймакты бир палаталуу легисла тура жана өкмөт башкарат.

Тарыхы.

Австралиянын жерг. калкынын ата-бабалары Түш. Азиядан 50 миӊ жылдай илгери эле көчүп келишкен. Климаттын жылый башташы менен деӊиз кысыктары Жаӊы Гвинеяны (20 миӊ жыл мурда) жана Тасманияны (12 миӊ жыл илгери) А-дан бөлүп таштаган. Англия колониялаштыра баштаганга чейин (18-к-дын аягы) болжол менен 250‒300 тилде сүйлөгөн, 300‒500 миӊдей жерг. калк (австралиялыктар) (500‒700 уруулар) жашаган. Алар аӊ уулап, өсүмдүктөрдү, жер-жемиштерди чогултуп күн көрүшкөн. Европалыктардан А-нын жээгине алгач 1606-ж. голландиялык капитан В. Янсзон, кийин А. Тасман келген. 1770-ж. А-нын жээктерин Ж. Кук изилдеп, бул жерлерди Британиянын ээлиги деп жарыялап, Түш. Уэльс деп атаган. 1788-ж. англ. кыштак (азыркы Сидней ш.) пайда болгон. 1868-ж. чейин Улуу Британия Австралияны сүргүнгө айдай турган жер катары пайдаланган. Колониялаштыруу жерг. калкты кырып-жоюу менен кошо жүргүзүлгөн (18-к-дын аягы ‒ 20-к-дын ортосуна чейин алардын саны 5‒6 эсеге азайган). Англия Австралия да негизинен кой чарбачылыгын өнүктүргөн. 19-к-дын 2-жарымында жеӊил, тамак-аш жана тоо-кен иштетүү өнөр жайы бир кыйла өнүккөн. 19-к-дын орто ченинен тартып алтын кендери табылгандан кийин иммиграция абдан өскөн (1900-ж. өлкөнүн калкы 3756 миӊден ашкан). Узак убакыт күрөш жүргүзүү менен жер которуп келгендер 19-к-дын 50-ж-нда ич ара өзүн-өзү башкаруу укугун алышкан. 1901-ж. 1-январда А-нын түзүлүшү тууралуу салтанаттуу жарыяланган жана колониялар биригип, доминион укугуна жетишкен. Союздун (федерация өкмөтүнүн) жана штаттын укуктары белгиленип, королдук бийликтин өкүлү ‒ генерал-губернаторго коргонуу иштерин уюштуруу жана эл аралык байланыштарды жүргүзүү милдети, ал эми ички иштерде жоопкерчилик толугу менен өкмөткө жана штаттардын парламентине берилген. 1906-ж. Улуу Британия Папуа колониясын А. С-на өткөрүп берет. 1911-ж. Союзга өз алдынча бирдик катары Түн. Территория жана Жаӊы Түш. Уэльстин бир бөлүгү кошулган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин А. Жаӊы Гвинея а-нын түн. бөлүгүн, Науру а-н башкарууга мандат алат. Экинчи дүйнөлүк согушта Улуу Британия тарапта болуп, антигитлердик коалициянын курамында Тынч океан, Батыш Европа, Түн. Африка жана Ж. Чыгыштагы согуш аракеттерине (900 миӊдей аскер) жана Вьетнам согушунда АКШ тарабында согушка катышат. Согуштан кийин А. АНЗЮС жана СЕАТО сыяктуу эл аралык уюмдардын толук кандуу мүчөсү болуп калган. 1967-ж. аборигендерге бардык граждандык укуктар берилген (1930-ж. аборигендерди резервациялоо иш-чаралары уюштурулган). 1968-ж. Науру Респ. көз карандысыздыкка ээ болгон. 1971-ж. А. менен Жаңы Зеландия жакынкы коңшуларына жардам берүү үчүн Тынч океандын түштүк форумун – консультациялык саясий-экон. уюм түзүшүп, өлкөнүн тышкы саясатында жаңы, аймактык бурулушту белгилешкен. 1972-жылдагы шайлоодо Э. Г. Уитлам жетектеген А. либералдык партиясы (ЛПА) жеңип чыгып, социалдык программаларды бир кыйла кеңейткен; Тышкы саясий чөйрөдө Азия-Тынч океан регионунун (АТР) иштеринде Австралия Союзунун (АС) ролу күчөп, КНР менен дипл. мамилелер түзүлгөн. 1975-ж. Папуа-Жаңы Гвинеяга (ПЖГ) көз карандысыздыкка жетишкен. 1975-ж. оппозиция лидери М. Фрейзер жеңип, анын өкмөтү жеке бизнести колдоого алып, субсидияларды берип, үнөмдөө режимин киргизген. Социалдык программалар кыскарылган. 1983-жылдагы шайлоодо Р. Хоук башында турган А. либералдык партиясы (ЛПА) кайрадан бийликке келген.  Анын өкмөтү банк системасын жөнгө салып, ири ишкерлерге жеңилдиктерди берген, салык реформасы жүргүзүлгөн. 1986-ж. А. ж-дө мыйзам кабыл алынып, Австралия Союзунун (АС) мамл. суверенитети бекемделген. Тышкы саясатта АКШ менен болгон мамилелер өнүккөн. Хоук Кувейт кризиси (1990–91) учурунда Кувейтке колдоо көрсөтүү б-ча АКШ өкмөтүнүн чечимин жактырган. Жаңы Зеландия А-нын негизги өнөктөштөрүнөн болуп калган. 1985-ж. А. Түш.-Тынч океан аймагында (ЮТР) ядросуз зона түзүү планын колдогон. 1989-ж. Хоук Азия-Тынч океан экон. кызматташтык (АТЭС) уюмун түзүү демилгесин көтөргөн. 1990-ж. өкмөт Вануату Респ-нда жана Бугенвиль провинциясында (Папуа-Жаңы Гвинея) сепаратисттердин аракеттерин басуу, о. эле Намибия, Перс булуңу, Батыш Сахара, Сомали, Босния жана Герцеговина ж. б. мамлекеттердеги БУУнун операцияларына катышып, өз аскерлерин жиберген. Мурдагы социалисттик лагердин өлкөлөрү менен мамилелери жакшырган.1996–2007-ж. Дж. Говард жетектеген А. Улуттук партиясы менен А. либералдык коалициясы (ЛПА) бийлик жүргүзүп, рынок экономикасына өтүүнү аяктаган. Ал өзүнүн идеяларынын багытын "экономикалык радикал" жана социалдык консерватор атаган, программасында аныктаган: экон. саясатты кескин өзгөртүү жана австралиялык коомдун салттуу баалуулуктарын максималдуу сактоо. АКШ А-нын негизги экон. жана аскердик союздашы болгон. 2001-жылдын 11-сентябрында Нью-Йорктогу теракттан кийин эл аралык терроризмге каршы өнөктүккө кошулуп, Австралия Союзу (АС) АКШнын Афганистандагы жана Ирактагы аскерий аракеттерин колдогон. 2004-ж. АКШ менен эркин соода келишимине кол коюлган. А-нын маанилүү экон. шериктештери: Япония, Корея Республикасы, Тайвань жана КНР. А-нын тарыхында биринчи аял премьер-министр Жулия Гиллард (2010–13) башкарган. 2013-ж. бийлик Э. Дж. Абботт баштаган  коалициялык партияларга (ЛПА жана НПА) өткөн. Алар  А-нын түн. чек араларындагы мыйзамсыз качкындардын агымын токтотуу, тоо-кен корпорацияларына салынган салыктарды алып салуу, бюджеттин тең салмактуулугун сактоо ж. б. программаларды ишке ашырууга аракеттенишкен. А. армиясынын Ирак менен Сириядагы ИГИЛге (эл аралык террористтик уюм) каршы согуштук аракеттерге катышуусу А. аймагындагы ислам радикалдарынын террордук чабуулдарына айланган.

Экономикасы.

А. ‒ жогорку деӊгээлде өнүккөн индустриялуу-агрардык өлкө. Ички дүӊ продукциянын (ИДП) көлөмү 819 млрд доллар (2009, АКШ), аны киши башына бөлүштүргөндө 38,5 миӊ доллардан туура келет. ИДПнин 71,3%ин тейлөө чөйрөсү (финансы, соода, транспорт, байланыш, курулуш, саламаттыкты сактоо ж. б.), 24,9%ин өнөр жай, 3,8%ин а. ч. түзөт. Байланыш сектору тез темп менен өсүүдө. Экономикасы чет өлкөлүк (АКШ, Улуу Британия, Япония) инвестицияга көз каранды. Эмгектин эл аралык бөлүнүшүндө минералдык сырьёну жана а. ч. азыктарын өндүрүү үлүшү тийген. Бул эки тармак экспорттун көп бөлүгүн түзөт. Ири корпорациялары: «Телстра» (телекоммуникация), «Броккен-Хилл пропрайетери компани» (энергетика), «Кока-Кола ‒ Аматил» (суусундук), «Рио-Тинто» (түстүү металлургия) ж. б. Ар түрдүү кендери көп. Негизги энергиялык отуну ‒ таш көмүр жана күрөӊ көмүр. Отун казып алуу б-ча индустриалык жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ичинен 1-орунда. Нефть жана газ казып алуу өнүгүүдө. Нефть Квинсленд (Муни), Баррау а-нда (Батыш Австралия штатында), Басс кысыгынын тайыз жерлеринде (Виктория штаты), газ ‒ Квинсленд, Түш. Австралия, Батыш Австралия, Виктория штаттарында жана Түн. аймагында өндүрүлөт. Темир, боксит, титандуу минералдар (ильменит, рутил), висмут кендерин казып алуу б-ча 1-орунда, коргошун казып алуу б-ча 2-орунда (АКШдан кийин) турат. Дүйнөдөгү уран рудасынын запасынын 24%и А-да. Олимпик-Дам жана Рейнджер кендери иштетилүүдө. Боксит, чопо, алюминий казып алуу б-ча дүйнөдө 5-, цинк б-ча 2-, никель б-ча 3-орунда (Россия, Канададан кийин) туруп, никелден платина менен палладий алынат. Жер астынан казып алуу ыкмасы менен алтын, күмүш (6-орунда), асыл таштар (опал, сапфир ж. б.) казып алынат. Дүйнөдөгү казып алынган алмаздын (5-орунда) 30%и А-га туура келет. 2007-ж. 239,9 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Кара жана түстүү металлургия (рафинацияланган цинк, жез, алюминий), нефть ажыратуу, хим.

Австралиянын чыгыш жээги.

(күкүрт к-тасын өндүрүү, суперфосфат, жасалма каучук, пластмасса), машина куруу (автомобиль жана локоматив, станок куруу, электр-тех., радиоэлектроника), металл иштетүү, тамак-аш (эт, ун, сүт консервалары, май ж. б.), полигр. өнөр жайлары өнүккөн. Өлкө а. ч. азык-түлүгүн өндүрүү жана сыртка чыгаруу б-ча дүйнөдө алдынкы орунда. Ири жер ээлөөчүлүк өнүккөн. Өлкөнүн жер фондунун 59%и а. ч-нда пайдаланылат. Аймагынын 5%и айдоо аянты, 5%и жайыт жана чабынды. А. ч. өндүрүшүнүн негизги үлүшү мал чарбасына туура келет. Койдун саны (2002-ж. 106 млн) жана жүн кыркуу б-ча (дүйнөдөгү өндүрүлгөн жүндүн 30%и) дүйнөдө 1-орунда. Буудай, бал камыш, пахта, шалы, тамеки, жүгөрү, ак жүгөрү (сорго), май алынчу өсүмдүктөр өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк жана жемиш өстүрүү өнүккөн. Балык (136 миӊ т, 2001), рак (55 миӊ т), моллюска (38 миӊ т) кармалат. Ички жүктөрү негизинен темир жол менен ташылат; о. эле автомобиль (28%), деӊиз транспорттору да өнүккөн. Темир жолунун уз. 37,9 миӊ км (автомобиль жолунуку 813,0 миӊ км). Ири улуттук жана эл аралык аэропорттору (Конгсфорд-Смит) бар. Нефть куурунун уз. 2,5 миӊ км, газ куурунуку ‒ 5,6 миӊ км. А-да 70ке жакын деӊиз порту иштейт. Ирилери: Сидней, Порт-Хедленд, Фримантл, Мельбурн, Ньюкасл, Брисбен. Деӊиз-соода флотунун тоннажы 2324 миӊ т детвейт (1764 рег бр.-т). Сыртка а. ч. продуктыларын (жүн, буудай, эт, май, сыр), минералдык сырьёлорду (түстүү металл, таш көмүр, темир, боксит) чыгарат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Улуу Британия, Япония, Кытай.

Маданияты

А-да билим берүү системасы 19-к-да Британия модели б-ча калыптанган. Өлкөнүн азыркы билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди, 12 жылдык жалпы билим берүүчү мектептерди (милдеттүү 10 жылдык жана 2 жылдык толук орто мектепти), кесиптик

Акча бирдиги ‒ австралия доллары.

жана ЖОЖду камтыйт. Аларга (мамл., жеке) штаттардын билим берүү министрлиги жетекчилик кылып көзөмөлдөйт. Учурда А-да 41 ун-т (а.и. 3 жеке), Австралия ИА, Гуманитариялык академия, Технологиялык илимдер жана инженерия академиясы, Түш. Уэльстин тарых илимдеринин королдук коому, көптөгөн колледждер ж.б. ил. мекемелер бар. Өлкөдө негизинен Мельбурндан чыгуучу «Острейлиан» («Еhe Australian») жана «Сидней морнинг геральд» («Еhe Sidneу Mоrning Herald») гезиттери белгилүү. Телекөрсөтүү жана радиоуктуруу иштерин «Острейлиан бродкастинг корпорейшен» («Australian Иroadcasting Corporation») корпорациясы жана коммерциялык компаниялар тейлейт. «Жетинчи канал» (Сhannel 7), «Тогузунчу канал» (Сhannel 9) жана «Онунчу канал» (Сhannel 10) деген ири коммерциялык телестанциялары, о. эле өлкөнүн бардык аймактарын тейлеген коммерциялык радиостанциялар бар. А-нын ад-ты 19-к-дан англис тилинде өнүгө баштаган. Колониялык доордо (19-к-дын аягына чейин) Улуу Британиянын адабий салтта

Коредеги аборигендердин сүрөттөрү. Аборигендер дин аскадагы живописи.

рынын таасиринде болгон. Алгач ирет Б. Филддин ыр жыйнагы 1819-ж., эӊ ири алгачкы прозалык чыгарма Г. Сейверинин «Квинтус Сервинтон» романы 1830‒31-ж. жарык көргөн. 19-к-дын аягы ‒ 20-к-дын башында гана австралиялык жазуучулардын чыгармаларында улуттук өзгөчөлүктөр пайда боло баштаган. Мис.: Г. Лоусондун ыр жана аӊгемелер жыйнагы, С. Радда менен П. Уорунгдун новеллалары, Э. Б. Патерсондун балладасы ж. б. 1917‒29-ж. Г. Х. Ричардсондун «Ричард Маэнинин тагдыры» аттуу алгачкы роман-эпопеясы жарык көргөн. Жазуучулар К. С. Причард, А. Маршалл, В. Палмер, Д. Кьюзектин чыгармалары дүйнөгө белгилүү боло баштаган. 20-к-дын акырында драматург Д. Уильямсон, жазуучулар К. Маккалоу, Р. Уолес Крэб, Д. Малуф, акын Л. Ларринин, аборигендердин арасынан чыккан акын-жазуучулардын, анын ичинде акындар К. Уокер, Л. Фогорти, драматургдар Ж. Дейвис, Р. Меррит, С. Морган ж. б. А-нын ад-тын байытууда ролу зор. Абориген-жазуучулар көркөм чыгармаларда өз элинин турмушун чагылдырууда классикалык

Дарактын кабыгына түшүрүлгөн кенгурунун сүрөтү менен ырым-жырымдар ды аткаруу учуру.

реализмди гана өздөштүрбөстөн, о. эле магиялык реализмдин стилистикасын колдонуп, элдик мифологияны пайдаланууда. Учурда австралиялык абориген жазуучуларынын ичинен А. Уэллер («Алтын булуттардын өлкөсү» филос. антиутопиялык чыгарманын автору) кеӊири белгилүү. А-лыктардын көркөм өнөр башаты жерг. австралиялык-аборигендердин үӊкүрлөрдүн бетине, калкан, бумеранг ж. б. магиялык мүнөздө тартылган сүрөттөрдөн башталат. 18-к-дын аягынан европалыктардын келиши менен шаарлар көбөйүп, англ. неоклассикалык, неоготикалык түрдөгү таштан курулган имараттар пайда болгон. Сүрөт иск-восунун башталышы 18‒19-к-дагы К. Мартенстин, С. Т. Гиллдин чыгармала ры менен мүнөздөлөт. Кийин улуттук колорит менен коштолгон живопистик чыгармалар жарала баштаган (алардын көрүнүктүү өкүлдөрү: Ч. Кондер, Т. Робертс, Ф. Маккаббин ж. б.). 21-к-дын башында Азиядан келген эммигранттар дын таасири менен чыгыш мад-тына таандык белгилер байкалат. А-нын элдеринин музыкасы жерг. калктын, англавстралиялыктар, европалык жана азиялык келгиндердин салттуу муз. мад-ты менен мүнөздөлөт.

Сиднейдеги опера театры. 1959‒66. Арх. Й. Утзон.

Аборигендердин мад-тында музыка ырым-жырымдардын бир бөлүгү катары болгон. Түн. А-да аборигендердин музыкасы Жаӊы Гвинеянын, 14‒15-к-дарда азиялык келгиндердин (Малайя архипелагы ж. б.) таасири менен өнүксө, 18-к-дын аяк ченинде европ. мүнөздөгү мад-т калыптана баштаган. 1833-ж. Сидней филармониялык коому, кийинчерээк алгачкы муз. окуу жайлары, жеке опералык компаниялар, 1906-ж. симф. оркестр түзүлгөн. 1847-ж. Сиднейде биринчи жолу А. Натандын «Дон Джон Австрий ский» аттуу операсы коюлган. 1935-ж. Композиторлор гильдиясы, 1951-ж. Сиднейде улуттук опералык компания түзүлгөн. Ошол учурда композиторлор: А. Хилл, П. Грейнджер, К. Дуглас, Н. Мил, Л. Сицки, аткаруучулардын ичинен ырчы Ж. Сазерленд кеӊири белгилүү болгон. Учурда өлкөдө «Сидней-Опера-Хаус» муз.-театр комплекси (опера жана балет театры менен бирге), Мельбурндагы мамл. театр (1985), Аделаидадагы мамл. операсы (1974), муз. борбор, консерваториялар ж. б. бар. Театрда алгачкы оюн көрсөтүүлөр келгиндердин демилгеси менен 1780-ж. ченде эле башталган. 1830‒40-ж. Сидней, Хобарт, Мельбурнда театрлар ачылган. Аларда өздүк көркөм чыгармачыл жамааттар эмгектенип, негизинен австралиялык авторлордун, о. эле евр. жана амер. классикалык чыгармаларды театрлаштырышкан. 1954-ж. Елизавета мамл. театр трести уюшулуп, ал негизинен профессионалдык театрды өнүктүрүүнү көздөгөн. Улуттук драматургиянын өнүгүшүнө Р. Лоулер, П. Уайт, Д. Уильямсон ж. б. омоктуу салым кошкон. 1960-жылдан аборигендердин театры биртоп өнүгө баштаган, 1987-ж. 1-жолу абориген-драматургдардын улуттук конференциясы өткөрүлүп, анда аборигендердин улуттук театр фонду түзүлгөн. Кино өндүрүшү А-да 1900-жылдан башталат. 1906‒14-ж. 90го жакын кино тартылса, кийин ал кескин кыскарып, кинодогу бул кризис 1960-ж. чейин созулган. Мындай узакка созулган кризистин башкы себеби амер. жана англ. прокат компаниялары тарабынан дүйнөлүк кинорыногун басып алышы болгон. 1970‒80-ж. мамлекеттин колдоо көрсөтүүсү жана Австралия кинематографисттик комиссиянын түзүлүшү менен киноискусствосунда бир топ ийгиликтер башталган. Ошол мезгилде Д. Кромбинин «Кадди» (1976), Ф. Шепизинин «Жимми Блэксмит тин ыры» (1977), П. Феймандын «Крокодил аталган Данди» (1986) ж. б. көркөм фильмдер дүйнөгө белгилүү болгон. Амер. компаниялар Голливудга А-нын көрүнүктүү кинематографисттерин (анын ичинде Б. Браун, М. Гибсон, Д. Дэвис, Н. Кидман, Э. Морс, Ж. Раш) ишке тартып, чакыртышкан. А-нын Жаӊы Зеландия жана Франция менен биргелешип тартышкан «Пианино» (1993, реж. Ж. Кэмпион) фильми 3 ирет «Оскар» сыйлыгына татыктуу болуп, акыркы он жылдыктын киношедеври катары таанылган. Жыл сайын А-да 10‒15ке жакын кино тартылып турат. Адистер негизинен А. кино жана телекөрсөтүү мектеби тарабынан даярдалат.

Ад.: Страны и народы. М., 1981. Т.: Австралия и Океания. Антарктида; Воляновский Л. Материк, переставший быть легендой. М., 1990; Антонова И. Ф. Экономическая география Австралии. М., 1996; Социально-экономическая география зарубежного мира: 2-е изд. / Под ред. В. В. Вольского, М., 2003; Максаковский В. П. Географическая картина мира. М., 2004. ч.2.

Ө. Бараталиев, А. Кубатова, А. Орозов, Ш. Керимова.