Difference between revisions of "АСТРОНОМИЯ"
м (→top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (6), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (13)) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АСТРОНОМИЯ''' (''астро…'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> гр. nomos ‒ закон) ‒ ааламда болуп жаткан физ. процесстер <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кубулуштарды талдоонун негизинде асман телолорунун, системаларынын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> алардын ортосундагы мейкиндиктерди, жалпы эле Аалам ж-дөгү илим. А. ''сфералык астрономия'' , практикалык астрономия, ''астрофизика, асман механикасы, жылдыз астрономиясы , галактикадан тышкары астрономия , космогония , космология'' ж. б. бөлүмдөрдү камтыйт. А. адамдын практикалык муктаждыгынан, б. а. мезгилдик кубулуштарды алдын ала айтуу, убакытты эсептөө ж. б-дан келип чыккан байыркы илим. Биринчи Жердин жасалма жандоочусун учуруу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ( | '''АСТРОНОМИЯ''' (''астро…'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> гр. nomos ‒ закон) ‒ ааламда болуп жаткан физ. процесстер <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кубулуштарды талдоонун негизинде асман телолорунун, системаларынын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> алардын ортосундагы мейкиндиктерди изилдөөчү, жалпы эле Аалам ж-дөгү илим. А. ''сфералык астрономия'' , практикалык астрономия, ''астрофизика, асман механикасы, жылдыз астрономиясы , галактикадан тышкары астрономия , космогония , космология'' ж. б. бөлүмдөрдү камтыйт. А. адамдын практикалык муктаждыгынан, б. а. мезгилдик кубулуштарды алдын ала айтуу, убакытты эсептөө ж. б-дан келип чыккан байыркы илим. Биринчи Жердин жасалма жандоочусун учуруу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (1957, СССР) А-нын жаӊы доору башталган. Космостогу эӊ чоӊ (диаметри 2,4 ''м'') Э. Хаббл телескобу 1990 <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 2005-ж. Жердин орбитасына чыгарылып, Күн системасындагы телолорду <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> планета аралык чөйрөнү изилдөөнүн жаӊы ыкмалары пайдаланылган. Азыркы А-нын калыптанышы дүйнөнүн геоборбору системасынан баш тартуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аны дүйнөнүн гелиоборбору системасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> алмаштыруу, асман нерселеринин (телолорун) ''телескоп'' <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> изилдөөнүн башталышы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун ачылышына байланыштуу. Б. з. ч. 2000-ж. Кытайдагы А. мектеби кытай А-сынын өнүгүшүнө салым кошкон. А. о. эле Египетте, Индияда <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Грекияда өнүккөн. Байыркы Грекия астрономдору эч кандай аспапсыз эле көз <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> байкоонун негизинде чоӊ ачылыштарды жасашкан. Арисстарх Самосский бардык планеталар <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Жер кыймылсыз турган Күндү айланат деп далилдеп, дүйнөнүн гелиоборбору идеясын сунуш кылган. Шумер-аккад цивилизациясынын жрец-астрономдору көптөгөн кылымдар бою Күн, Ай ж. б. планеталардын кыймылдарын жылдыз фонунда катташкан. А-нын көп терминдери арабчадан келип чыккан, мис., зенит, надир, альманах. Птоломей б. з. 140-жылдарында «Альмагест» деген эмгегинде А. б-ча бүт билимди чогулткан. Ал о. кылымдын аралыгында негизги жетектөөчү эмгек болуп, 17-к-га чейин А-лык ойлордун өнүгүшүнө таасирин тийгизген. 1543-ж. поляк окумуштуусу ''Н. Коперниктин'' «Асман сфераларынын байланышы жөнүндө» деген эмгеги чыккан. Кийин ''Ньютондун'' бүткүл дүйнөлүк тартылуу законун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кыймылдын үч законун Ай <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> планеталардын кыймылына пайдалануу Коперник, ''Кеплер'' <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Галилейдин'' иштерин бириктирген. Кийинки эки жүз жылдыкта А. эки багытта өнүккөн. Биринчисинде чоӊ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кубаттуу телескоптун жардамы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Ааламдын көптөгөн аймактары изилденген. Экинчисинде ‒ планеталарды, анын жандоочуларын, кометаларды, астероиддерди изилдөөдө Ньютондун динамика закону <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кош жылдыздарды аныктоочу өсүү саны пайдаланылат. Ад.: ''Воронцов-Веляминов Б. А''. Мир звезд. М., 1952; ''Гильберг Л. А''. Покорение неба. М., 1977. ''Струве О., Зебергс В''. Астрономия ХХ в. М., 1968.<br> | ||
08:52, 6 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АСТРОНОМИЯ (астро… жана гр. nomos ‒ закон) ‒ ааламда болуп жаткан физ. процесстер менен кубулуштарды талдоонун негизинде асман телолорунун, системаларынын жана алардын ортосундагы мейкиндиктерди изилдөөчү, жалпы эле Аалам ж-дөгү илим. А. сфералык астрономия , практикалык астрономия, астрофизика, асман механикасы, жылдыз астрономиясы , галактикадан тышкары астрономия , космогония , космология ж. б. бөлүмдөрдү камтыйт. А. адамдын практикалык муктаждыгынан, б. а. мезгилдик кубулуштарды алдын ала айтуу, убакытты эсептөө ж. б-дан келип чыккан байыркы илим. Биринчи Жердин жасалма жандоочусун учуруу менен (1957, СССР) А-нын жаӊы доору башталган. Космостогу эӊ чоӊ (диаметри 2,4 м) Э. Хаббл телескобу 1990 жана 2005-ж. Жердин орбитасына чыгарылып, Күн системасындагы телолорду жана планета аралык чөйрөнү изилдөөнүн жаӊы ыкмалары пайдаланылган. Азыркы А-нын калыптанышы дүйнөнүн геоборбору системасынан баш тартуу жана аны дүйнөнүн гелиоборбору системасы менен алмаштыруу, асман нерселеринин (телолорун) телескоп менен изилдөөнүн башталышы жана бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун ачылышына байланыштуу. Б. з. ч. 2000-ж. Кытайдагы А. мектеби кытай А-сынын өнүгүшүнө салым кошкон. А. о. эле Египетте, Индияда жана Грекияда өнүккөн. Байыркы Грекия астрономдору эч кандай аспапсыз эле көз менен байкоонун негизинде чоӊ ачылыштарды жасашкан. Арисстарх Самосский бардык планеталар жана Жер кыймылсыз турган Күндү айланат деп далилдеп, дүйнөнүн гелиоборбору идеясын сунуш кылган. Шумер-аккад цивилизациясынын жрец-астрономдору көптөгөн кылымдар бою Күн, Ай ж. б. планеталардын кыймылдарын жылдыз фонунда катташкан. А-нын көп терминдери арабчадан келип чыккан, мис., зенит, надир, альманах. Птоломей б. з. 140-жылдарында «Альмагест» деген эмгегинде А. б-ча бүт билимди чогулткан. Ал о. кылымдын аралыгында негизги жетектөөчү эмгек болуп, 17-к-га чейин А-лык ойлордун өнүгүшүнө таасирин тийгизген. 1543-ж. поляк окумуштуусу Н. Коперниктин «Асман сфераларынын байланышы жөнүндө» деген эмгеги чыккан. Кийин Ньютондун бүткүл дүйнөлүк тартылуу законун жана кыймылдын үч законун Ай жана планеталардын кыймылына пайдалануу Коперник, Кеплер жана Галилейдин иштерин бириктирген. Кийинки эки жүз жылдыкта А. эки багытта өнүккөн. Биринчисинде чоӊ жана кубаттуу телескоптун жардамы менен Ааламдын көптөгөн аймактары изилденген. Экинчисинде ‒ планеталарды, анын жандоочуларын, кометаларды, астероиддерди изилдөөдө Ньютондун динамика закону жана кош жылдыздарды аныктоочу өсүү саны пайдаланылат. Ад.: Воронцов-Веляминов Б. А. Мир звезд. М., 1952; Гильберг Л. А. Покорение неба. М., 1977. Струве О., Зебергс В. Астрономия ХХ в. М., 1968.