АРАБ АДАБИЯТЫ

АРАБ АДАБИЯТЫ – араб элдеринин, араб тилин эне тилибиз деп эсептеген калктын адабияты. Араб адабиятынын башаты алгачкы уруулардын оозеки көркөм чыгармаларынын негизинде түзүлгөн.Халифат заманында (7–9-к.) маданий-тарыхый орток тил бирдиги катары араб-мусулман маданиятын калыптандыргандыктан, анын маанилүү бир бөлүгү болуп эсептелген. Аны 4 мезгилге: 1) классикалык (6–14-к.); 2) 15–18-к-дагы; 3) жа­ңы (19–20-к.); 4) 20-кылымдагы араб адабияты деп бөлүп кароого болот. Классикалык араб адабиятынын негизин жарым көчмөн малчылар м-н дыйкандардын турмушун чагылдырган эмгек, бешик, көч ж. б. мазмундагы элдик оозеки поэзия түзгөн. Душманга ызырынуу, жекирүү (хиджа), мактоо (фахр), өч алуу ыры (cap), кошок же элегия (ри­са), ошондой эле сүйүү ж-а пейзаж лирикасы алгачкы пайда болгон жанрлардан. Арабдардын туңгуч акыны Имрул-Кайс (500-540) «акындар атасы» деп эсептелген. Аны м-н катар Тарафа (543–569), ал-Харсис ибн Халлиза (т. ж. белгисиз – 570), Зухайр ибн Аби Сулма (530–627), Антара ибн Шадлат ал-Абси (525–615) сыяктуу бир катар акындар араб адабиятынын тарыхында өзгөчө роль ойногон. Араб жазма адабиятынын алгачкы туундусу – касиеттүү Куран китеби болгон. Ал Мухамеддин диний үгүтү, диний мазмундагы аңгемелер, ис­лам общинасынын ж-а мамлекетинин мыйзам жоболорунан турган. Курандын таасири кийин­ки араб адабиятынын бардыгында кездешет. Мухаммед ж-а анын тарапкерлери өз идеяларына анча кызмат кыла бербегендиктен, поэзияга Хагб ибн Зуайр (т. ж. белгисиз – 662), Хасан ибн Сабит (т. ж. белгисиз – 674), Абу Зуайб ал-Бига ал Жади (т. ж. белгисиз – 699) сыяктуу белгилүү акындар каршы чыгышкан. Араб поэзиясынын идеялык мазмуну жаңы ишеним – ислам дининин таасири м-н өзгөрүүгө дуушар болгон. Омейяддардын сарайындагы көрүнүктүү акын­дар аль-Ахталь (640–710), ал-Жагир, ал-Фараздак (641–732), Жарир (653–733) ж. б. Халифатта араб эстеликтерин үйрөнүү колго алынган. Тил, стиль ж-а метриканын теориясы иштелип чыгып, байыркы чыгармалар араб тилдерине которула баштаган. Ошол кездерде араб поэзиясында «жаңы стилде» жазылган (бадит), тематикалык жактан бышкан кыска көркөм ырлардын жаралышы м-н көлөмдүү касыдалар да жаралган. Бул жаңы стилди баштоочулардын бири – акын ж-а ойчул Башшар ибн Бурд (714–783). Араб сөз өнөрүндөгү жаңылыкты «акын­дар падышасы» Абу Нувас (762–815) өнүктүргөн. Классикалык араб адабияты ушул мезгилде толук калыптанган. 8–9-кылымдарда кара сөз чеберлери фольклорду жазып алып, куранды үйрөнүшүп, сирия, пех­леви ж-а грек тилдеринен которушуп, араб прозасынын баркын көтөрүшкөн. Ошол кезде легендалар, саякат, окуялар ж-дө жазылган тарыхый чыгармалар жарала баштаган. Араб ха­лифаты ыдырап, бир нече мамлекеттерге бөлүнгөн кезде Египеттин, Сириянын, Ливандын, Ирактын, Ирандын ж. б. мамлекеттердин улуттук адабияты катары 10-кылымда Халаб ш. негизги адабий борборлордун бири болуп калган. Халифаттын ыдыроо доорунда өмүр сүргөн улуу акын Абу ат-Тайиб аль-Мутанабби (915–965) поэзиянын бардык жанрында классик акын катары таанылган. Иранда этностук жанрдагы адабият (Фирдоуси ж. б.) пайда болгон. 11-кылымда араб адабияты төмөндөй баштап, поэзияда мистика, прозада дидактика өкүм сүргөн. 15–18-кылымдарда араб адабиятында дастан жанры алдыңкы орунга чыккан. Ошол кезде жазылган «Антаранын эрдик иштери» романы, «Миң бир түн» чыгармасы дүйнө элдерине кеңири тараган. Египетте бул кезде адабият ж-а прозалык жанрлардын алдынкы катарга чыгуусуна тарыхый романдардын жазылышы түрткү болгон. Йемен, Тунис, Марокко элдеринде эски салттарды сактоо м-н жеке улуттук адабият катары аренага чыккан. Ири феодалдардын маданий ж-а эстететикалык табитин канааттандыруучу жазма адабият төмөндөгөндөн кийин, оозеки – поэтикалык чыгармачылык күч алган. Схоластикадан ж-а көнүмүш эрежеден чыгалбаган 16–18-кылымдардагы араб адабияты анчалык бийикке көтөрүлө албаса да, эскинин эстеликтерин ушул күнгө че­йин сактап калган кол жазмалары м-н маанилүү. Жаңы араб адабияты 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башы Мисир, Ливан, Алжир ж. б. араб элдеринде улуттук адабият катары өнүктү. Жаңы багыттагы прозалык жанрлар, «ислам модернизми» агымы пайда болду. Мис., ыр түрүндөгү роман (М. Мувайлихи), романтикалык роман (А. Рейхани) ж. б. жанрлар буга күбө. Орток каада-салты бар араб элдеринин улуттук адабияты азыркы араб адабиятын түптөгөн.
Ж. Медералиева.