Difference between revisions of "АВСТРАЛИЯ"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
Tag: Reverted
м (→‎Маданияты: категория кошуу)
 
(23 intermediate revisions by 7 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
[[File:АВСТРАЛИЯ46.png| thumb |none]]
[[File:АВСТРАЛИЯ46.png| thumb|right]]
(''Australia'') – Test Австралия материгиндеги мамлекет. Материкке жакын жайгаш кан Тасмания а. да А-нын курамына кирет. Түндүгүн Тимор, Арафура деңиздери ж-а Тор рес кысыгы, чыгышын Коралл ж-а Тасман де ңиздери, түштүгүн Басс кысыгы ж-а Инди океаны чулгап жатат. Чет жакасындагы Флин дерс, Кинг, Кенгуру ж. б. майда аралдарды, о. эле Картье, Эшмор, Рождество, Кокостуу (Киллинг), Херд, Макдональд, Норфолк а. да А-га карайт. Аянты 7,7 млн км2. Калкы 23,1 млн (2013). Борбору – Канберра ш. Расмий тили - англис тили.
'''АВСТРАЛИЯ''' (''Australia'') – Австралия материгиндеги мамлекет. Материкке жакын жайгашкан Тасмания аралында Австралиянын курамына кирет. Түндүгүн Тимор, Арафура деңиздери <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Торрес кысыгы, чыгышын Коралл <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Тасман деңиздери, түштүгүн Басс кысыгы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Инди океаны чулгап жатат. Чет жакасындагы Флиндерс, Кинг, Кенгуру ж. б. майда аралдарды, ошондой эле Картье, Эшмор, Рождество, Кокостуу (Киллинг), Херд, Макдональд, Норфолк аралдары да Австралияга карайт. Аянты 7,7 млн ''км''<sup>2</sup>. Калкы 23,1 млн (2013). Борбору – Канберра шаары. Расмий тили англис тили.
==Акча бирдиги==
==Акча бирдиги – Австралия доллары.==
- Австралия доллары. Мамлекеттик түзүлүшү. А. - Улуу Британия шериктепггигинин курамына кирген федерациялык мамлекет. 6 штаттан, 2 аймактан (Түн. ж-а Федерациялык Борбор) турат. Конституциясы 1900-ж. 9-июлда кабыл алынган, Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамл. башчысы – Британия монархы, өлкөнү анын өкүлү генерал-губернатор башкарат (аны А-нын премьер-министринин сунушу м-н мо нарх 5 жылга дайындайт). Мыйзам чыгаруу бийлигинин Жогорку органы – парламент, ал монархтан ж-а 2 палатадан – Сенат ж-а Өкүлдөр палатасынан турат. Сенат (бардыгы 76 депутат; ар бир штаттан 12ден, 1974-жылдан ар бир ай мактан 2ден депутат) – пропорциялык өкүлдөр системасы б-ча 6 жылга шайланып, ар бир 3 жылда жарымы жаңыланып турат. Төмөнкү палата (148 депутат) мажоритардык система б-ча (альтернативдүү добуш берүү аркылуу) 3 жылга шайланат. Генерал-губернатор конституциялык органды – Федерациялык аткаруу советин дайын дайт. Айрым учурларда генерал-губернатор Өкүлдөр палатасын ж-а Сенатты таратууга укуктуу. Өкүлдөр палатасынын полномочиесинин бүтөөрүнө 6 ай калганда аларды тарата албайт. Ар бир штатка монарх тарабынан губернатор дайындалат. Бардык штат (Квинслендцен башкасы) эки палаталуу (Мыйзам чыгаруу совети ж-а Мыйзам чыгаруу жыйыны же Жыйын палатасы) легислатурага ээ. Штат өкмөтүн премьер-министр жетектейт. Штаттар - графтыкка, графтык - муниципалитеттерге бөлүнөт. Союздук эки аймакты бир палаталуу легисла тура ж-а өкмөт башкарат.
'''Мамлекеттик түзүлүшү'''. Австралия – Улуу Британия шериктештигинин курамына кирген федерациялык мамлекет. 6 штаттан, 2 аймактан (Түндүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Федерациялык Борбор) турат. Конституциясы 1900-жылы 9-июлда кабыл алынган, Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – Британия монархы, өлкөнү анын өкүлү генерал-губернатор башкарат (аны Австралиянын премьер-министринин сунушу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> монарх 5 жылга дайындайт). Мыйзам чыгаруу бийлигинин Жогорку органы – парламент, ал монархтан <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 2 палатадан – Сенат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Өкүлдөр палатасынан турат. Сенат (бардыгы 76 депутат; ар бир штаттан 12ден, 1974-жылдан ар бир аймактан 2ден депутат) – пропорциялык өкүлдөр системасы боюнча 6 жылга шайланып, ар бир 3 жылда жарымы жаңыланып турат. Төмөнкү палата (148 депутат) мажоритардык система боюнча (альтернативдүү добуш берүү аркылуу) 3 жылга шайланат. Генерал-губернатор конституциялык органды – Федерациялык аткаруу советин дайындайт. Айрым учурларда генерал-губернатор Өкүлдөр палатасын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Сенатты таратууга укуктуу. Өкүлдөр палатасынын полномочиесинин бүтөөрүнө 6 ай калганда аларды тарата албайт. Ар бир штатка монарх тарабынан губернатор дайындалат. Бардык штат (Квинслендден башкасы) эки палаталуу (Мыйзам чыгаруу совети <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Мыйзам чыгаруу жыйыны же Жыйын палатасы) легислатурага ээ. Штат өкмөтүн премьер-министр жетектейт. Штаттар графтыкка, графтык муниципалитеттерге бөлүнөт. Союздук эки аймакты бир палаталуу легислатура <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өкмөт башкарат.
==Тарыхы. ==
==Тарыхы ==
Австралиянын жерг. калкынын ата-бабалары Түш. Азиядан 50 миӊ жылдай илгери эле көчүп келишкен. Климаттын жылый башташы м-н деӊиз кысыктары Жаӊы Гвинеяны (20 миӊ жыл мурда) ж-а Тасманияны (12 миӊ жыл илгери) А-дан бөлүп таштаган. Англия колониялаштыра баштаганга чейин (18-к-дын аягы) болжол м-н 250‒300 тилде сүйлөгөн, 300‒500 миӊдей жерг. калк (австралиялыктар) (500‒700 уруулар) жашаган. Алар аӊ уулап, өсүмдүктөрдү, жер-жемиштерди чогултуп күн көрүшкөн. Европалыктардан А-нын жээгине алгач 1606-ж. голландиялык капитан В. Янсзон, кийин А. Тасман келген. 1770-ж. А-нын жээктерин Ж. Кук изилдеп, бул жерлерди Британиянын ээлиги деп жарыялап, Түш. Уэльс деп атаган. 1788-ж. англ. кыштак (азыркы Сидней ш.) пайда болгон. 1868-ж. чейин Улуу Британия Австралияны сүргүнгө айдай турган жер катары пайдаланган. Колониялаштыруу жерг. калкты кырып-жоюу м-н кошо жүргүзүлгөн (18-к-дын аягы ‒ 20-к-дын ортосуна чейин алардын саны 5‒6 эсеге азайган). Англия Австралия да негизинен кой чарбачылыгын өнүктүргөн. 19-к-дын 2-жарымында жеӊил, тамак-аш ж-а тоо-кен иштетүү өнөр жайы бир кыйла өнүккөн. 19-к-дын орто ченинен тартып алтын кендери табылгандан кийин иммиграция абдан өскөн (1900-ж. өлкөнүн калкы 3756 миӊден ашкан). Узак убакыт күрөш жүргүзүү м-н жер которуп келгендер 19-к-дын 50-ж-нда ич ара өзүн-өзү башкаруу укугун алышкан. 1901-ж. 1-январда А-нын түзүлүшү тууралуу салтанаттуу жарыяланган ж-а колониялар биригип, доминион укугуна жетишкен. Союздун (федерация өкмөтүнүн) ж-а штаттын укуктары белгиленип, королдук бийликтин өкүлү ‒ генерал-губернаторго коргоону иштерин уюштуруу ж-а эл аралык байланыштарды жүргүзүү милдети, ал эми ички иштерде жоопкерчилик толугу м-н өкмөткө ж-а штаттардын парламентине берилген. 1906-ж. Улуу Британия Папуа колониясын А. С-на өткөрүп берет. 1911-ж. Союзга өз алдынча бирдик катары Түн. Территория ж-а Жаӊы Түш. Уэльстин бир бөлүгү кошулган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин А. Жаӊы Гвинея а-нын түн. бөлүгүн, Науру а-н башкарууга мандат алат. Экинчи дүйнөлүк согушта Улуу Британия тарапта болуп, антигитлердик коалициянын курамында Тынч океан, Батыш Европа, Түн. Африка ж-а Ж. Чыгыштагы согуш аракеттерине (900 миӊдей аскер) ж-а Вьетнам согушунда АКШ тарабында согушка катышат. Согуштан кийин А. АНЗЮС ж-а СЕАТО сыяктуу эл аралык уюмдардын толук кандуу мүчөсү болуп калган. 1967-ж. аборигендерге бардык граждандык укуктар берилип (1930-ж. аборигендерди резервациялоо иш-чаралары уюштурулган), 1981-ж. Түш. А-нын аборигендери эркин жер ээлөөчүлөр болуп калган. 1985-ж. А-нын өкмөтү Тынч океандын түш. бөлүгүндө ядросуз зона ж-дө келишимге кол коёт. 1986-ж. мамлекеттин Улуу Британиядан толугу м-н бөлүнүшү тууралуу мыйзам кабыл алынат. Учурда өлкө дүйнөдөгү көптөгөн мамлекеттер м-н байланышын чыӊдоодо.
Австралиянын жергиликтүү калкынын ата-бабалары Түштүк Азиядан 50 миӊ жылдай илгери эле көчүп келишкен. Климаттын жылый башташы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> деӊиз кысыктары Жаӊы Гвинеяны (20 миӊ жыл мурда) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Тасманияны (12 миӊ жыл илгери) Австралиядан бөлүп таштаган. Англия колониялаштыра баштаганга чейин (18-кылымдын аягы) болжол <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 250‒300 тилде сүйлөгөн, 300‒500 миӊдей жергиликтүү калк (австралиялыктар) (500‒700 уруулар) жашаган. Алар аӊ уулап, өсүмдүктөрдү, жер-жемиштерди чогултуп күн көрүшкөн. Европалыктардан Австралиянын жээгине алгач 1606-жылы голландиялык капитан В. Янсзон, кийин А. Тасман келген. 1770-жылы Австралиянын жээктерин Ж. Кук изилдеп, бул жерлерди Британиянын ээлиги деп жарыялап, Түштүк Уэльс деп атаган. 1788-жылы англиялык  кыштак (азыркы Сидней шаары) пайда болгон. 1868-жылга  чейин Улуу Британия Австралияны сүргүнгө айдай турган жер катары пайдаланган. Колониялаштыруу жергиликтүү калкты кырып-жоюу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кошо жүргүзүлгөн (18-кылымдын аягы ‒ 20-кылымдын ортосуна чейин алардын саны 5‒6 эсеге азайган). Англия Австралияда негизинен кой чарбачылыгын өнүктүргөн. 19-кылымдын 2-жарымында жеӊил, тамак-аш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоо-кен иштетүү өнөр жайы бир кыйла өнүккөн. 19-кылымдын орто ченинен тартып алтын кендери табылгандан кийин иммиграция абдан өскөн (1900-жылы өлкөнүн калкы 3756 миӊден ашкан). Узак убакыт күрөш жүргүзүү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жер которуп келгендер 19-кылымдын 50-жылдарында ич ара өзүн-өзү башкаруу укугун алышкан. 1901-жылы 1-январда Австралиянын түзүлүшү тууралуу салтанаттуу жарыяланган <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> колониялар биригип, доминион укугуна жетишкен. Союздун (федерация өкмөтүнүн) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> штаттын укуктары белгиленип, королдук бийликтин өкүлү ‒ генерал-губернаторго коргонуу иштерин уюштуруу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эл аралык байланыштарды жүргүзүү милдети, ал эми ички иштерде жоопкерчилик толугу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өкмөткө <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> штаттардын парламентине берилген. 1906-жылы  Улуу Британия Папуа колониясын Австралия Союзуна өткөрүп берет. 1911-жылы Союзга өз алдынча бирдик катары Түндүк  Территория <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Жаӊы Түштүк  Уэльстин бир бөлүгү кошулган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин Австралия  Жаӊы Гвинея аралынын түндүк  бөлүгүн, Науру аралын башкарууга мандат алат. Экинчи дүйнөлүк согушта Улуу Британия тарапта болуп, антигитлердик коалициянын курамында Тынч океан, Батыш Европа, Түндүк Африка <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Жакынкы Чыгыштагы согуш аракеттерине (900 миӊдей аскер) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Вьетнам согушунда АКШ тарабында согушка катышат. Согуштан кийин Австралия АНЗЮС <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> СЕАТО сыяктуу эл аралык уюмдардын толук кандуу мүчөсү болуп калган. 1967-жылы  аборигендерге бардык граждандык укуктар берилген (1930-жылы аборигендерди резервациялоо иш-чаралары уюштурулган). 1968-жылы Науру Республикасы көз карандысыздыкка ээ болгон. 1971-жылы Австралия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Жаңы Зеландия жакынкы коңшуларына жардам берүү үчүн Тынч океандын түштүк форумун – консультациялык саясий-экономикалык уюм түзүшүп, өлкөнүн тышкы саясатында жаңы, аймактык бурулушту белгилешкен. 1972-жылдагы шайлоодо Э. Г. Уитлам жетектеген Австралия либералдык партиясы (ЛПА) жеңип чыгып, социалдык программаларды бир кыйла кеңейткен; Тышкы саясий чөйрөдө Азия-Тынч океан регионунун (АТР) иштеринде Австралия Союзунун (АС) ролу күчөп, КНР <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> дипломатиялык мамилелер түзүлгөн. 1975-жылы Папуа-Жаңы Гвинея (ПЖГ) көз карандысыздыкка жетишкен. 1975-жылы оппозиция лидери М. Фрейзер жеңип, анын өкмөтү жеке бизнести колдоого алып, субсидияларды берип, үнөмдөө режимин киргизген. Социалдык программалар кыскартылган. 1983-жылдагы шайлоодо Р. Хоук башында турган Австралия либералдык партиясы (ЛПА) кайрадан бийликке келген. Анын өкмөтү банк системасын жөнгө салып, ири ишкерлерге жеңилдиктерди берген, салык реформасы жүргүзүлгөн. 1986-жылы Австралия жөнүндө мыйзам кабыл алынып, Австралия Союзунун (АС) мамлекеттик суверенитети бекемделген. Тышкы саясатта АКШ <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> болгон мамилелер өнүккөн. Хоук ''Кувейт кризиси'' ''(1990–91)'' учурунда Кувейтке колдоо көрсөтүү боюнча АКШ өкмөтүнүн чечимин жактырган. Жаңы Зеландия Австралиянын негизги өнөктөштөрүнөн болуп калган. 1985-жылы  Австралия Түштүк-Тынч океан аймагында (ЮТР) ядросуз зона түзүү планын колдогон. 1989-жылы Хоук ''Азия-Тынч океан экономикалык кызматташтык'' (АТЭС) уюмун түзүү демилгесин көтөргөн. 1990-жылы өкмөт Вануату Республикасында <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Бугенвиль провинциясында (Папуа-Жаңы Гвинея) сепаратисттердин аракеттерин басуу, ошондой эле Намибия, Перс булуңу, Батыш Сахара, Сомали, Босния <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Герцеговина ж. б. мамлекеттердеги БУУнун операцияларына катышып, өз аскерлерин жиберген. Мурдагы социалисттик лагердин өлкөлөрү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мамилелери жакшырган.1996–2007-жылдары Дж. Говард жетектеген Австралия Улуттук партиясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Австралия либералдык коалициясы (ЛПА) бийлик жүргүзүп, рынок экономикасына өтүүнү аяктаган. Ал өзүнүн идеяларынын багытын "экономикалык радикал" <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> социалдык консерватор атаган  программасында аныктаган: экономикалык саясатты кескин өзгөртүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> австралиялык коомдун салттуу баалуулуктарын максималдуу сактоо. АКШ Австралиянын негизги экономикалык  <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аскердик союздашы болгон. 2001-жылдын 11-сентябрында Нью-Йорктогу теракттан кийин эл аралык терроризмге каршы өнөктүккө кошулуп, Австралия Союзу (АС) АКШнын Афганистандагы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Ирактагы аскерий аракеттерин колдогон. 2004-жылы АКШ <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> эркин соода келишимине кол коюлган. Австралиянын маанилүү экономикалык шериктештери: Япония, Корея Республикасы, Тайвань <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> КНР. Австралиянын тарыхында биринчи аял премьер-министр Жулия Гиллард (2010–13) башкарган. 2013-жылы бийлик Э. Дж. Абботт баштаган коалициялык партияларга (ЛПА <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> НПА) өткөн. Алар Австралиянын түндүк чек араларындагы мыйзамсыз качкындардын агымын токтотуу, тоо-кен корпорацияларына салынган салыктарды алып салуу, бюджеттин тең салмактуулугун сактоо ж. б. программаларды ишке ашырууга аракеттенишкен. Австралия армиясынын Ирак <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Сириядагы ИГИЛге (эл аралык террористтик уюм) каршы согуштук аракеттерге катышуусу Австралия аймагындагы ислам радикалдарынын террордук чабуулдарына айланган.  
==Экономикасы.==
==Экономикасы==
А. ‒ жогорку деӊгээлде өнүккөн индустриялуу-агрардык өлкө. Ички дүӊ продукциянын (ИДП) көлөмү 819 млрд доллар (2009, АКШ), киши башына бөлүштүргөндө 38,5 миӊ доллардан туура келет. ИДПнин 71,3%ин тейлөө чөйрөсү (финансы, соода, транспорт, байланыш, курулуш, саламаттыкты сактоо ж. б.), 24,9%ин өнөр жай, 3,8%ин а. ч. түзөт. Байланыш сектору тез темп м-н өсүүдө. Экономикасы чет өлкөлүк (АКШ, Улуу Британия, Япония) инвестицияга көз каранды. Эмгектин эл аралык бөлүнүшүндө минералдык сырь¸ну ж-а а. ч. азыктарын өндүрүү үлүшү тийген. Бул эки тармак экспорттун көп бөлүгүн түзөт. Ири корпорациялары: «Телстра» (телекоммуникация), «Броккен-Хилл пропрайетери компани» (энергетика), «Кока-Кола ‒ Аматил» (суусундук), «Рио-Тинто» (түстүү металлургия) ж. б. Ар түрдүү кендери көп. Негизги энергиялык отуну ‒ таш көмүр ж-а күрөӊ көмүр. Отун казып алуу б-ча индустриалык ж-а өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ичинен 1-орунда. Нефть ж-а газ казып алуу өнүгүүдө. Нефть Квинсленд (Муни), Баррау а-нда (Батыш Австралия штатында), Басс кысыгынын тайыз жерлеринде (Виктория штаты), газ ‒ Квинсленд, Түш. Австралия, Батыш Австралия, Виктория штаттарында ж-а Түн. аймагында өндүрүлөт. Темир, боксит, титандуу минералдар (ильменит, рутил), висмут кендерин казып алуу б-ча 1-орунда, коргошун казып алуу б-ча 2-орунда (АКШдан кийин) турат. Дүйнөдөгү уран рудасынын запасынын 24%и А-да. Олимпик-Дам ж-а Рейнджер кендери иштетилүүдө. Боксит, чопо, алюминий казып алуу б-ча дүйнөдө 5-, цинк б-ча 2-, никель б-ча 3-орунда (Россия, Канададан кийин) туруп, никелден платина м-н палладий алынат. Жер астынан казып алуу ыкмасы м-н алтын, күмүш (6-орунда), асыл таштар (опал, сапфир ж. б.) казып алынат. Дүйнөдөгү казып алынган алмаздын (5-орунда) 30%и А-га туура келет. 2007-ж. 239,9 млрд ''кВт.с'' электр энергиясы өндүрүлгөн. Кара ж-а түстүү металлургия (рафинацияланган цинк, жез, алюминий), нефть ажыратуу, хим.
Австралия ‒ жогорку деӊгээлде өнүккөн агрардык өлкө. Ички дүӊ продукциянын (ИДП) көлөмү 819 миллиард  доллар (2009, АКШ), аны киши башына бөлүштүргөндө 38,5 миӊ доллардан туура келет. ИДПнын 71,3%ин тейлөө чөйрөсү (финансы, соода, транспорт, байланыш, курулуш, саламаттыкты сактоо ж. б.), 24,9%ин өнөр жай, 3,8%ин айыл  чарбасы түзөт. Байланыш сектору тез темп <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өсүүдө. Экономикасы чет өлкөлүк (АКШ, Улуу Британия, Япония) инвестицияга көз каранды. Эмгектин эл аралык бөлүнүшүндө минералдык сырьёну <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> айыл  чарба  азыктарын өндүрүү үлүшү тийген. Бул эки тармак экспорттун көп бөлүгүн түзөт. Ири корпорациялары: «Телстра» (телекоммуникация), «Броккен-Хилл пропрайетери компани» (энергетика), «Кока-Кола ‒ Аматил» (суусундук), «Рио-Тинто» (түстүү металлургия) ж. б. Ар түрдүү кендери көп. Негизги энергиялык отуну ‒ таш көмүр <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> күрөӊ көмүр. Отун казып алуу боюнча индустриалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ичинен 1-орунда. Нефть <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> газ казып алуу өнүгүүдө. Нефть Квинсленд (Муни), Баррау аралдарында (Батыш Австралия штатында), Басс кысыгынын тайыз жерлеринде (Виктория штаты), газ ‒ Квинсленд, Түштүк Австралия, Батыш Австралия, Виктория штаттарында <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түндүк  аймагында өндүрүлөт. Темир, боксит, титандуу минералдар (ильменит, рутил), висмут кендерин казып алуу боюнча 1-орунда, коргошун казып алуу боюнча 2-орунда (АКШдан кийин) турат. Дүйнөдөгү уран рудасынын запасынын 24%и Австралияда. Олимпик-Дам <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Рейнджер кендери иштетилүүдө. Боксит, чопо, алюминий казып алуу боюнча дүйнөдө 5-орун, цинк боюнча 2-орун, никель боюнча 3-орунда (Россия, Канададан кийин) туруп, никелден платина <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> палладий алынат. Жер астынан казып алуу ыкмасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> алтын, күмүш (6-орунда), асыл таштар (опал, сапфир ж. б.) казып алынат. Дүйнөдөгү казып алынган алмаздын (5-орунда) 30%и Австралияга туура келет. 2007-жылы 239,9 млрд ''кВт.с'' электр энергиясы өндүрүлгөн. Кара <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түстүү металлургия (рафинацияланган цинк, жез, алюминий), нефть ажыратуу, химиялык,
[[File:АВСТРАЛИЯ45.png| thumb |Австралиянын чыгыш жээги.]]
[[File:АВСТРАЛИЯ45.png| thumb|Австралиянын чыгыш жээги.]]
(күкүрт к-тасын өндүрүү, суперфосфат, жасалма каучук, пластмасса), машина куруу (автомобиль ж-а локоматив, станок куруу, электртех., радиоэлектроника), металл иштетүү, тамак-аш (эт, ун, сүт консервалары, май ж. б.), полигр. өнөр жайлары өнүккөн.
(күкүрт кислотасын өндүрүү, суперфосфат, жасалма каучук, пластмасса), машина куруу (автомобиль <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> локомотив, станок куруу, электр-техника, радиоэлектроника), металл иштетүү, тамак-аш (эт, ун, сүт консервалары, май ж. б.), полиграфия  өнөр жайлары өнүккөн. Өлкө айыл чарба азык-түлүгүн өндүрүү <span cat=.кыск' oldv=-а'>жана</span> сыртка чыгаруу боюнча дүйнөдө алдыңкы орунда. Ири жер  ээлөөчүлүк өнүккөн. Өлкөнүн жер фондунун 59%и айыл чарбасында пайдаланылат. Аймагынын 5%и айдоо аянты, 5%и жайыт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чабынды. Айыл чарба өндүрүшүнүн негизги үлүшү мал чарбасына туура келет. Койдун саны (2002-жылы 106 млн) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүн кыркуу боюнча (дүйнөдөгү өндүрүлгөн жүндүн 30%и) дүйнөдө 1-орунда. Буудай, бал камыш, пахта, шалы, тамеки, жүгөрү, ак жүгөрү (сорго), май алынчу өсүмдүктөр өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк <span cat='ж.кыск' oldv='ж'>жана</span> жемиш өстүрүү өнүккөн. Балык (136 миӊ ''т,'' 2001), рак (55 миӊ ''т''), моллюска (38 миӊ ''т'') кармалат. Ички жүктөрү негизинен темир жол <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ташылат; ошондой  эле автомобиль (28%), деӊиз транспорттору да өнүккөн. Темир жолунун узундугу 37,9 миӊ ''км ''(автомобиль жолунуку 813,0 миӊ ''км''). Ири улуттук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эл аралык аэропорттору (Конгсфорд – Смит) бар. Нефть куурунун узундугу  2,5 миӊ ''км'', газ куурунуку ‒ 5,6 миӊ ''км''. Австралияда 70ке жакын деӊиз порту иштейт. Ирилери: Сидней, Порт-Хедленд, Фримантл, Мельбурн, Ньюкасл, Брисбен. Деӊиз-соода флотунун тоннажы 2324 миӊ ''т'' детвейт (1764 ''рег бр.-т''). Сыртка айыл чарба  продуктуларын (жүн, буудай, эт, май, сыр), минералдык сырьёлорду (түстүү металл, таш көмүр, темир, боксит) чыгарат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Улуу Британия, Япония, Кытай.  
Өлкө а. ч. азык-түлүгүн өндүрүү ж-а сыртка чыгаруу б-ча дүйнөдө алдынкы орунда. Ири жер
==Маданияты ==
ээлөөчүлүк өнүккөн. Өлкөнүн жер фондунун 59%и а. ч-нда пайдаланылат. Аймагынын 5%и айдоо аянты, 5%и жайыт ж-а чабынды. А. ч. өндүрүшүнүн негизги үлүшү мал чарбасына туура келет. Койдун саны (2002-ж. 106 млн) ж-а жүн кыркуу б-ча (дүйнөдөгү өндүрүлгөн жүндүн 30%и) дүйнөдө 1-орунда. Буудай, бал камыш, пахта, шалы, тамеки, жүгөрү, ак жүгөрү (сорго), май алынчу өсүмдүктөр өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк ж-а жемиш өстүрүү өнүккөн. Балык
 
[[File:АВСТРАЛИЯ44.png| thumb |Кой кыркуу.]]
Австралияда билим берүү системасы 19-кылымда Британия модели боюнча калыптанган. Өлкөнүн азыркы билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди, 12 жылдык жалпы билим берүүчү мектептерди (милдеттүү 10 жылдык <span cat='ж.кыск' oldv='ж'>жана</span> 2 жылдык толук орто мектепти), кесиптик
(136 миӊ ''т,'' 2001), рак (55 миӊ ''т''), моллюска (38 миӊ ''т'') кармалат. Ички жүктөрү негизинен темир жол м-н ташылат; о. эле автомобиль (28%), деӊиз транспорттору да өнүккөн. Темир жолунун уз. 37,9 миӊ ''км ''(автомобиль жолунуку 813,0 миӊ ''км''). Ири улуттук ж-а эл аралык аэропорттору (Конгсфорд-Смит) бар. Нефть куурунун уз. 2,5 миӊ ''км'', газ куурунуку ‒ 5,6 миӊ ''км''. А-да 70ке жакын деӊиз порту иштейт. Ирилери: Сидней, Порт-Хедленд, Фримантл, Мельбурн, Ньюкасл, Брисбен. Деӊиз-соода флотунун тоннажы 2324 миӊ ''т'' детвейт (1764 ''рег бр.''). Сыртка а. ч. продуктыларын (жүн, буудай, эт, май, сыр), минералдык сырь¸лорду (түстүү металл, таш көмүр, темир, боксит) чыгарат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Улуу Британия, Япония, Кытай.
[[File:АВСТРАЛИЯ43.png| thumb|Акча бирдиги ‒ австралия доллары.]]
==Маданияты. ==
<span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ЖОЖду камтыйт. Аларга (мамлекеттик, жеке) штаттардын билим берүү министрлиги жетекчилик кылып көзөмөлдөйт. Учурда Австралияда 41 университет (анын ичинен  3 жеке), Австралия ИА, Гуманитариялык академия, Технологиялык илимдер <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> инженерия академиясы, Түштүк Уэльстин тарых илимдеринин королдук коому, көптөгөн колледждер ж. б. илимий  мекемелер бар. Өлкөдө негизинен Мельбурндан чыгуучу «Острейлиан» («Еhe Australian») <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «Сидней морнинг геральд» («Еhe Sidneу Mоrning Herald») гезиттери белгилүү. Телекөрсөтүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж'>жана</span> радиоуктуруу иштерин «Острейлиан бродкастинг корпорейшен» («Australian Иroadcasting Corporation») корпорациясы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коммерциялык компаниялар тейлейт. «Жетинчи канал» (Сhannel 7), «Тогузунчу канал» (Сhannel 9) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «Онунчу канал» (Сhannel 10) деген ири коммерциялык телестанциялары, ошондой эле өлкөнүн бардык аймактарын тейлеген коммерциялык радиостанциялар бар. Австралиянын адабияты 19-кылымдан англис тилинде өнүгө баштаган. Колониялык доордо (19-кылымдын аягына чейин) Улуу Британиянын адабий салтта
А-да билим берүү системасы 19-к-да Британия модели б-ча калыптанган. Өлкөнүн азыркы билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди, 12 жылдык жалпы билим берүүчү мектептерди (милдеттүү 10 жылдык ж-а 2 жылдык толук орто мектепти), кесиптик
[[File:АВСТРАЛИЯ42.png| thumb|Коредеги аборигендердин сүрөттөрү. Аборигендер дин аскадагы живописи.]]
[[File:АВСТРАЛИЯ43.png| thumb |Акча бирдиги ‒ австралия доллары.]]
рынын таасиринде болгон. Алгач ирет Б. Филддин ыр жыйнагы 1819-жылы, эӊ ири алгачкы прозалык чыгарма Г. Сейверинин «Квинтус Сервинтон» романы 1830‒31-жылдары  жарык көргөн. 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башында гана австралиялык жазуучулардын чыгармаларында улуттук өзгөчөлүктөр пайда боло баштаган. Мисалы, Г. Лоусондун ыр <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аӊгемелер жыйнагы, С. Радда <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> П. Уорунгдун новеллалары, Э. Б. Патерсондун балладасы ж. б. 1917‒29-жылдары Г. Х. Ричардсондун «Ричард Маэнинин тагдыры» аттуу алгачкы роман-эпопеясы жарык көргөн. Жазуучулар К. С. Причард, А. Маршалл, В. Палмер, Д. Кьюзектин чыгармалары дүйнөгө белгилүү боло баштаган. 20-кылымдын акырында драматург Д. Уильямсон, жазуучулар К. Маккалоу, Р. Уолес Крэб, Д. Малуф, акын Л. Ларринин, аборигендердин арасынан чыккан акын-жазуучулардын, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> акындар К. Уокер, Л. Фогорти, драматургдар Ж. Дейвис, Р. Меррит, С. Морган ж. б. Австралиянын адабиятын байытууда ролу зор. Абориген-жазуучулар көркөм чыгармаларда өз элинин турмушун чагылдырууда классикалык
ж-а ЖОЖду камтыйт. Аларга (мамл., жеке) штаттардын билим берүү министрлиги жетекчилик кылып көзөмөлдөйт. Учурда А-да 41 ун-т (а.и. 3 жеке), Австралия ИА, Гуманитариялык академия, Технологиялык илимдер ж-а инженерия академиясы, Түш. Уэльстин тарых илимдеринин королдук коому, көптөгөн колледждер ж.б. ил. мекемелер бар.
[[File:АВСТРАЛИЯ41.png| thumb|Дарактын кабыгына түшүрүлгөн кенгурунун сүрөтү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ырым-жырымдар ды аткаруу учуру.]]
Өлкөдө негизинен Мельбурндан чыгуучу «Острейлиан» («Еhe Australian») ж-а «Сидней морнинг геральд» («Еhe Sidneу Mоrning Herald») гезиттери белгилүү. Телекөрсөтүү ж-а радиоуктуруу иштерин «Острейлиан бродкастинг корпорейшен» («Australian Иroadcasting Corporation») корпорациясы ж-а коммерциялык компания лар тейлейт. «Жетинчи канал» (Сhannel 7), «Тогузунчу канал» (Сhannel 9) ж-а «Онунчу канал» (Сhannel 10) деген ири коммерциялык телестанциялары, о. эле өлкөнүн бардык аймакта рын тейлеген коммерциялык радиостанциялар бар.
реализмди гана өздөштүрбөстөн, ошондой  эле магиялык реализмдин стилистикасын колдонуп, элдик мифологияны пайдаланууда. Учурда австралиялык абориген жазуучуларынын ичинен А. Уэллер («Алтын булуттардын өлкөсү» философиялык  антиутопиялык чыгарманын автору) кеӊири белгилүү. Австралиялыктардын көркөм өнөр башаты жергиликтүү  австралиялык-аборигендердин үӊкүрлөрдүн бетине, калкан, бумеранг ж. б. магиялык мүнөздө тартылган сүрөттөрдөн башталат. 18-кылымдын аягынан европалыктардын келиши <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> шаарлар көбөйүп, англиялык неоклассикалык, неоготикалык түрдөгү таштан курулган имараттар пайда болгон. Сүрөт искусствосунун башталышы 18‒19-кылымдардагы К. Мартенстин, С. Т. Гиллдин чыгармалары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мүнөздөлөт. Кийин улуттук колорит <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> коштолгон живопистик чыгармалар жарала баштаган (алардын көрүнүктүү өкүлдөрү: Ч. Кондер, Т. Робертс, Ф. Маккаббин ж. б.). 21-кылымдын башында Азиядан келген эммигранттардын таасири <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чыгыш маданиятына таандык белгилер байкалат. Австралиянын элдеринин музыкасы жергиликтүү  калктын, англавстралиялыктар, европалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> азиялык келгиндердин салттуу музыкалык  маданияты <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мүнөздөлөт.
А-нын ад-ты 19-к-дан англис тилинде өнүгө баштаган. Колониялык доордо (19-к-дын аягына чейин) Улуу Британиянын адабий салтта
[[File:АВСТРАЛИЯ40.png| thumb|Сиднейдеги опера театры. 1959‒66. Арх. Й. Утзон.]]
[[File:АВСТРАЛИЯ42.png| thumb |Коредеги аборигендердин сүрөттөрү. Аборигендер дин аскадагы живописи.]]
Аборигендердин маданиятында музыка ырым-жырымдардын бир бөлүгү катары болгон. Түндүк Австралияда аборигендердин музыкасы Жаӊы Гвинеянын, 14‒15-кылымдарда азиялык келгиндердин (Малайя архипелагы ж. б.) таасири <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өнүксө, 18-кылымдын аяк ченинде европалык мүнөздөгү маданият калыптана баштаган. 1833-жылы Сидней филармониялык коому, кийинчерээк алгачкы музыкалык окуу жайлары, жеке опералык компаниялар, 1906-жылы симфониялык оркестр түзүлгөн. 1847-жылы Сиднейде биринчи жолу А. Натандын «Дон Джон Австрийский» аттуу операсы коюлган. 1935-жылы  Композиторлор гильдиясы, 1951-жылы Сиднейде улуттук опералык компания түзүлгөн. Ошол учурда композиторлор: А. Хилл, П. Грейнджер, К. Дуглас, Н. Мил, Л. Сицки, аткаруучулардын ичинен ырчы Ж. Сазерленд кеӊири белгилүү болгон. Учурда өлкөдө «Сидней-Опера-Хаус» музыкалык-театр комплекси (опера <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> балет театры <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> бирге), Мельбурндагы мамлекеттик театр (1985), Аделаидадагы мамлекеттик  операсы (1974), музыкалык  борбор, консерваториялар ж. б. бар. Театрда алгачкы оюн көрсөтүүлөр келгиндердин демилгеси <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 1780-жылдар ченде эле башталган. 1830‒40-жылдары  Сидней, Хобарт, Мельбурнда театрлар ачылган. Аларда өздүк көркөм чыгармачыл жамааттар эмгектенип, негизинен австралиялык авторлордун, ошондой эле европалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> америкалык классикалык чыгармаларды театрлаштырышкан. 1954-жылы Елизавета мамлекеттик театр трести уюшулуп, ал негизинен профессионалдык театрды өнүктүрүүнү көздөгөн. Улуттук драматургиянын өнүгүшүнө Р. Лоулер, П. Уайт, Д. Уильямсон ж. б. омоктуу салым кошкон. 1960-жылдан аборигендердин театры бир топ өнүгө баштаган, 1987-жылы 1-жолу абориген-драматургдардын улуттук конференциясы өткөрүлүп, анда аборигендердин улуттук театр фонду түзүлгөн. Кино өндүрүшү Австралияда 1900-жылдан башталат. 1906‒14-жылдары  90го жакын кино тартылса, кийин ал кескин кыскарып, кинодогу бул кризис 1960-жылга  чейин созулган. Мындай узакка созулган кризистин башкы себеби америкалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> англиялык прокат компаниялары тарабынан дүйнөлүк кинорыногун басып алышы болгон. 1970‒80-жылдары  мамлекеттин колдоо көрсөтүүсү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Австралия кинематографисттик комиссиянын түзүлүшү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> киноискусствосунда бир топ ийгиликтер башталган. Ошол мезгилде Д. Кромбинин «Кадди» (1976), Ф. Шепизинин «Жимми Блэксмиттин ыры» (1977), П. Феймандын «Крокодил аталган Данди» (1986) ж. б. көркөм фильмдер дүйнөгө белгилүү болгон. Америкалык компаниялар Голливудга Австралиянын көрүнүктүү кинематографисттерин (<span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> Б. Браун, М. Гибсон, Д. Дэвис, Н. Кидман, Э. Морс, Ж. Раш) ишке тартып, чакыртышкан. Австралиянын Жаӊы Зеландия <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Франция <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> биргелешип тартышкан «Пианино» (1993, реж. Ж. Кэмпион) фильми 3 ирет «Оскар» сыйлыгына татыктуу болуп, акыркы он жылдыктын киношедеври катары таанылган. Жыл сайын Австралияда 10‒15ке жакын кино тартылып турат. Адистер негизинен Австралия кино <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> телекөрсөтүү мектеби тарабынан даярдалат.  
рынын таасиринде болгон. Алгач ирет Б. Филддин ыр жыйнагы 1819-ж., эӊ ири алгачкы прозалык чыгарма Г. Сейверинин «Квинтус Сервинтон» романы 1830‒31-ж. жарык көргөн. 19-к-дын аягы ‒ 20-к-дын башында гана австралия лык жазуучулардын чыгармаларында улуттук өзгөчөлүктөр пайда боло баштаган. Мис.: Г. Лоусондун ыр жаӊгемелер жыйнагы, С. Радда м-н П. Уорунгдун новеллалары, Э. Б. Патерсон дун балладасы ж. б. 1917‒29-ж. Г. Х. Ричардсондун «Ричард Маэнинин тагдыры» аттуу алгачкы роман-эпопеясы жарык көргөн. Жазуучулар К. С. Причард, А. Маршалл, В. Палмер, Д. Кьюзектин чыгармалары дүйнөгө белгилүү боло баштаган. 20-к-дын акырында драматург Д. Уильямсон, жазуучулар К. Маккалоу, Р. Уолес Крэб, Д. Малуф, акын Л. Ларринин, аборигендердин арасынан чыккан акын-жазуучу лардын, а. и. акындар К. Уокер, Л. Фогорти, драматургдар Ж. Дейвис, Р. Меррит, С. Морган ж. б. А-нын ад-тын байытууда ролу зор. Абориген-жазуучулар көркөм чыгармаларда өз элинин турмушун чагылдырууда классикалык
 
[[File:АВСТРАЛИЯ41.png| thumb |Дарактын кабыгына түшүрүлгөн кенгурунун сүрөтү м-н ырым-жырымдар ды аткаруу учуру.]]
реализмди гана өздөштүрбөстөн, о. эле магиялык реализмдин стилистикасын колдонуп, элдик мифологияны пайдаланууда. Учурда австралиялык абориген жазуучуларынын ичинен А. Уэллер («Алтын булуттардын өлкөсү» филос. антиутопиялык чыгарманын автору) кеӊири белгилүү.
А-лыктардын көркөм өнөр башаты жерг. австралиялык-аборигендердин үӊкүрлөрдүн бетине, калкан, бумеранг ж. б. магиялык мүнөздө
тартылган сүрөттөрдөн башталат. 18-к-дын аягынан европалыктардын келиши м-н шаарлар көбөйүп, англ. неоклассикалык, неоготикалык түрдөгү таштан курулган имараттар пайда болгон. Сүрөт иск-восунун башталышы 18‒19-к-дагы К. Мартенстин, С. Т. Гиллдин чыгармала ры м-н мүнөздөлөт. Кийин улуттук колорит м-н коштолгон живопистик чыгармалар жарала баштаган (алардын көрүнүктүү өкүлдөрү: Ч. Кондер, Т. Робертс, Ф. Маккаббин ж. б.). 21-к-дын башында Азиядан келген эммигранттар дын таасири м-н чыгыш мад-тына таандык белгилер байкалат.
А-нын элдеринин музыкасы жерг. калктын, англавстралиялыктар, европалык ж-а азиялык келгиндердин салттуу муз. мад-ты м-н мүнөздөлөт.
[[File:АВСТРАЛИЯ40.png| thumb |Сиднейдеги опера театры. 1959‒66. Арх. Й. Утзон.]]
Аборигендердин мад-тында музыка ырым-жырымдардын бир бөлүгү катары болгон. Түн. А-да аборигендердин музыкасы Жаӊы Гвинеянын, 14‒15-к-дарда азиялык келгиндердин (Малайя архипелагы ж. б.) таасири м-н өнүксө, 18-к-дын аяк ченинде европ. мүнөздөгү мад-т калыптана баштаган. 1833-ж. Сидней филармониялык коому, кийинчерээк алгачкы муз. окуу жайлары, жеке опералык компаниялар, 1906-ж. симф. оркестр түзүлгөн. 1847-ж. Сиднейде биринчи жолу А. Натандын «Дон Джон Австрий ский» аттуу операсы коюлган. 1935-ж. Композиторлор гильдиясы, 1951-ж. Сиднейде улуттук опералык компания түзүлгөн. Ошол учурда композиторлор: А. Хилл, П. Грейнджер, К. Дуглас, Н. Мил, Л. Сицки, аткаруучулардын ичинен ырчы Ж. Сазерленд кеӊири белгилүү болгон. Учурда өлкөдө «Сидней-Опера-Хаус» муз.-театр комплекси (опера ж-а балет театры м-н бирге), Мельбурндагы мамл. театр (1985), Аделаидадагы мамл. операсы (1974), муз. борбор, консерваториялар ж. б. бар.
Театрда алгачкы оюн көрсөтүүлөр келгиндер дин демилгеси м-н 1780-ж. ченде эле башталган. 1830‒40-ж. Сидней, Хобарт, Мельбурнда театрлар ачылган. Аларда өздүк көркөм чыгармачыл жамааттар эмгектенип, негизинен авст
ралиялык авторлордун, о. эле евр. ж-а амер. классикалык чыгармаларды театрлашты рышкан. 1954-ж. Елизавета мамл. театр трести уюшулуп, ал негизинен профессионалдык театрды өнүктүрүүнү көздөгөн. Улуттук драматургиянын өнүгүшүнө Р. Лоулер, П. Уайт, Д. Уильямсон ж. б. омоктуу салым кошкон. 1960-жылдан аборигендердин театры биртоп өнүгө баштаган, 1987-ж. 1-жолу абориген-дра матургдардын улуттук конференциясы өткөрүлүп, анда аборигендердин улуттук театр фонду түзүлгөн.
Кино өндүрүшү А-да 1900-жылдан башталат. 1906‒14-ж. 90го жакын кино тартылса, кийин ал кескин кыскарып, кинодогу бул кризис 1960-ж. чейин созулган. Мындай узакка созулган кризистин башкы себеби амер. ж-а англ. прокат компаниялары тарабынан дүйнөлүк кинорыногун басып алышы болгон. 1970‒80-ж. мамлекеттин колдоо көрсөтүүсү ж-а Австралия кинематографисттик комиссиянын түзүлүшү м-н киноискусствосунда бир топ ийгиликтер башталган. Ошол мезгилде Д. Кромбинин «Кадди» (1976), Ф. Шепизинин «Жимми Блэксмит тин ыры» (1977), П. Феймандын «Крокодил аталган Данди» (1986) ж. б. көркөм фильмдер дүйнөгө белгилүү болгон. Амер. компаниялар Голливудга А-нын көрүнүктүү кинематографистте рин (а. и. Б. Браун, М. Гибсон, Д. Дэвис, Н. Кидман, Э. Морс, Ж. Раш) ишке тартып, чакыртышкан. А-нын Жаӊы Зеландия ж-а Франция м-н биргелешип тартышкан «Пианино» (1993, реж. Ж. Кэмпион) фильми 3 ирет «Оскар» сыйлыгына татыктуу болуп, акыркы он жылдыктын киношедеври катары таанылган. Жыл сайын А-да 10‒15ке жакын кино тартылып турат. Адистер негизинен А. кино ж-а телекөрсөтүү мектеби тарабынан даярдалат.
Ад.: Страны и народы. М., 1981. Т.: Австралия и Океания. Антарктида; ''Воляновский Л.'' Материк, переставший быть легендой. М., 1990; ''Антонова И. Ф. ''Экономическая география Австралии. М., 1996; Социально-экономическая география зарубежного мира: 2-е изд. / Под ред. В. В. Вольского, М., 2003; ''Максаковский В. П''. Географическая картина мира. М., 2004. ч.2.
Ад.: Страны и народы. М., 1981. Т.: Австралия и Океания. Антарктида; ''Воляновский Л.'' Материк, переставший быть легендой. М., 1990; ''Антонова И. Ф. ''Экономическая география Австралии. М., 1996; Социально-экономическая география зарубежного мира: 2-е изд. / Под ред. В. В. Вольского, М., 2003; ''Максаковский В. П''. Географическая картина мира. М., 2004. ч.2.
''ө. Бараталиев, А. Кубатова, А. Орозов.''
 
''Ө. Бараталиев, А. Кубатова, А. Орозов, Ш. Керимова.''
[[Категория:1-Том]]

08:12, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

АВСТРАЛИЯ46.png

АВСТРАЛИЯ (Australia) – Австралия материгиндеги мамлекет. Материкке жакын жайгашкан Тасмания аралында Австралиянын курамына кирет. Түндүгүн Тимор, Арафура деңиздери жана Торрес кысыгы, чыгышын Коралл жана Тасман деңиздери, түштүгүн Басс кысыгы жана Инди океаны чулгап жатат. Чет жакасындагы Флиндерс, Кинг, Кенгуру ж. б. майда аралдарды, ошондой эле Картье, Эшмор, Рождество, Кокостуу (Киллинг), Херд, Макдональд, Норфолк аралдары да Австралияга карайт. Аянты 7,7 млн км2. Калкы 23,1 млн (2013). Борбору – Канберра шаары. Расмий тили – англис тили.

Акча бирдиги – Австралия доллары.

Мамлекеттик түзүлүшү. Австралия – Улуу Британия шериктештигинин курамына кирген федерациялык мамлекет. 6 штаттан, 2 аймактан (Түндүк жана Федерациялык Борбор) турат. Конституциясы 1900-жылы 9-июлда кабыл алынган, Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – Британия монархы, өлкөнү анын өкүлү генерал-губернатор башкарат (аны Австралиянын премьер-министринин сунушу менен монарх 5 жылга дайындайт). Мыйзам чыгаруу бийлигинин Жогорку органы – парламент, ал монархтан жана 2 палатадан – Сенат жана Өкүлдөр палатасынан турат. Сенат (бардыгы 76 депутат; ар бир штаттан 12ден, 1974-жылдан ар бир аймактан 2ден депутат) – пропорциялык өкүлдөр системасы боюнча 6 жылга шайланып, ар бир 3 жылда жарымы жаңыланып турат. Төмөнкү палата (148 депутат) мажоритардык система боюнча (альтернативдүү добуш берүү аркылуу) 3 жылга шайланат. Генерал-губернатор конституциялык органды – Федерациялык аткаруу советин дайындайт. Айрым учурларда генерал-губернатор Өкүлдөр палатасын жана Сенатты таратууга укуктуу. Өкүлдөр палатасынын полномочиесинин бүтөөрүнө 6 ай калганда аларды тарата албайт. Ар бир штатка монарх тарабынан губернатор дайындалат. Бардык штат (Квинслендден башкасы) эки палаталуу (Мыйзам чыгаруу совети жана Мыйзам чыгаруу жыйыны же Жыйын палатасы) легислатурага ээ. Штат өкмөтүн премьер-министр жетектейт. Штаттар – графтыкка, графтык – муниципалитеттерге бөлүнөт. Союздук эки аймакты бир палаталуу легислатура жана өкмөт башкарат.

Тарыхы

Австралиянын жергиликтүү калкынын ата-бабалары Түштүк Азиядан 50 миӊ жылдай илгери эле көчүп келишкен. Климаттын жылый башташы менен деӊиз кысыктары Жаӊы Гвинеяны (20 миӊ жыл мурда) жана Тасманияны (12 миӊ жыл илгери) Австралиядан бөлүп таштаган. Англия колониялаштыра баштаганга чейин (18-кылымдын аягы) болжол менен 250‒300 тилде сүйлөгөн, 300‒500 миӊдей жергиликтүү калк (австралиялыктар) (500‒700 уруулар) жашаган. Алар аӊ уулап, өсүмдүктөрдү, жер-жемиштерди чогултуп күн көрүшкөн. Европалыктардан Австралиянын жээгине алгач 1606-жылы голландиялык капитан В. Янсзон, кийин А. Тасман келген. 1770-жылы Австралиянын жээктерин Ж. Кук изилдеп, бул жерлерди Британиянын ээлиги деп жарыялап, Түштүк Уэльс деп атаган. 1788-жылы англиялык кыштак (азыркы Сидней шаары) пайда болгон. 1868-жылга чейин Улуу Британия Австралияны сүргүнгө айдай турган жер катары пайдаланган. Колониялаштыруу жергиликтүү калкты кырып-жоюу менен кошо жүргүзүлгөн (18-кылымдын аягы ‒ 20-кылымдын ортосуна чейин алардын саны 5‒6 эсеге азайган). Англия Австралияда негизинен кой чарбачылыгын өнүктүргөн. 19-кылымдын 2-жарымында жеӊил, тамак-аш жана тоо-кен иштетүү өнөр жайы бир кыйла өнүккөн. 19-кылымдын орто ченинен тартып алтын кендери табылгандан кийин иммиграция абдан өскөн (1900-жылы өлкөнүн калкы 3756 миӊден ашкан). Узак убакыт күрөш жүргүзүү менен жер которуп келгендер 19-кылымдын 50-жылдарында ич ара өзүн-өзү башкаруу укугун алышкан. 1901-жылы 1-январда Австралиянын түзүлүшү тууралуу салтанаттуу жарыяланган жана колониялар биригип, доминион укугуна жетишкен. Союздун (федерация өкмөтүнүн) жана штаттын укуктары белгиленип, королдук бийликтин өкүлү ‒ генерал-губернаторго коргонуу иштерин уюштуруу жана эл аралык байланыштарды жүргүзүү милдети, ал эми ички иштерде жоопкерчилик толугу менен өкмөткө жана штаттардын парламентине берилген. 1906-жылы Улуу Британия Папуа колониясын Австралия Союзуна өткөрүп берет. 1911-жылы Союзга өз алдынча бирдик катары Түндүк Территория жана Жаӊы Түштүк Уэльстин бир бөлүгү кошулган. Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин Австралия Жаӊы Гвинея аралынын түндүк бөлүгүн, Науру аралын башкарууга мандат алат. Экинчи дүйнөлүк согушта Улуу Британия тарапта болуп, антигитлердик коалициянын курамында Тынч океан, Батыш Европа, Түндүк Африка жана Жакынкы Чыгыштагы согуш аракеттерине (900 миӊдей аскер) жана Вьетнам согушунда АКШ тарабында согушка катышат. Согуштан кийин Австралия АНЗЮС жана СЕАТО сыяктуу эл аралык уюмдардын толук кандуу мүчөсү болуп калган. 1967-жылы аборигендерге бардык граждандык укуктар берилген (1930-жылы аборигендерди резервациялоо иш-чаралары уюштурулган). 1968-жылы Науру Республикасы көз карандысыздыкка ээ болгон. 1971-жылы Австралия менен Жаңы Зеландия жакынкы коңшуларына жардам берүү үчүн Тынч океандын түштүк форумун – консультациялык саясий-экономикалык уюм түзүшүп, өлкөнүн тышкы саясатында жаңы, аймактык бурулушту белгилешкен. 1972-жылдагы шайлоодо Э. Г. Уитлам жетектеген Австралия либералдык партиясы (ЛПА) жеңип чыгып, социалдык программаларды бир кыйла кеңейткен; Тышкы саясий чөйрөдө Азия-Тынч океан регионунун (АТР) иштеринде Австралия Союзунун (АС) ролу күчөп, КНР менен дипломатиялык мамилелер түзүлгөн. 1975-жылы Папуа-Жаңы Гвинея (ПЖГ) көз карандысыздыкка жетишкен. 1975-жылы оппозиция лидери М. Фрейзер жеңип, анын өкмөтү жеке бизнести колдоого алып, субсидияларды берип, үнөмдөө режимин киргизген. Социалдык программалар кыскартылган. 1983-жылдагы шайлоодо Р. Хоук башында турган Австралия либералдык партиясы (ЛПА) кайрадан бийликке келген. Анын өкмөтү банк системасын жөнгө салып, ири ишкерлерге жеңилдиктерди берген, салык реформасы жүргүзүлгөн. 1986-жылы Австралия жөнүндө мыйзам кабыл алынып, Австралия Союзунун (АС) мамлекеттик суверенитети бекемделген. Тышкы саясатта АКШ менен болгон мамилелер өнүккөн. Хоук Кувейт кризиси (1990–91) учурунда Кувейтке колдоо көрсөтүү боюнча АКШ өкмөтүнүн чечимин жактырган. Жаңы Зеландия Австралиянын негизги өнөктөштөрүнөн болуп калган. 1985-жылы Австралия Түштүк-Тынч океан аймагында (ЮТР) ядросуз зона түзүү планын колдогон. 1989-жылы Хоук Азия-Тынч океан экономикалык кызматташтык (АТЭС) уюмун түзүү демилгесин көтөргөн. 1990-жылы өкмөт Вануату Республикасында жана Бугенвиль провинциясында (Папуа-Жаңы Гвинея) сепаратисттердин аракеттерин басуу, ошондой эле Намибия, Перс булуңу, Батыш Сахара, Сомали, Босния жана Герцеговина ж. б. мамлекеттердеги БУУнун операцияларына катышып, өз аскерлерин жиберген. Мурдагы социалисттик лагердин өлкөлөрү менен мамилелери жакшырган.1996–2007-жылдары Дж. Говард жетектеген Австралия Улуттук партиясы менен Австралия либералдык коалициясы (ЛПА) бийлик жүргүзүп, рынок экономикасына өтүүнү аяктаган. Ал өзүнүн идеяларынын багытын "экономикалык радикал" жана социалдык консерватор атаган программасында аныктаган: экономикалык саясатты кескин өзгөртүү жана австралиялык коомдун салттуу баалуулуктарын максималдуу сактоо. АКШ Австралиянын негизги экономикалык жана аскердик союздашы болгон. 2001-жылдын 11-сентябрында Нью-Йорктогу теракттан кийин эл аралык терроризмге каршы өнөктүккө кошулуп, Австралия Союзу (АС) АКШнын Афганистандагы жана Ирактагы аскерий аракеттерин колдогон. 2004-жылы АКШ менен эркин соода келишимине кол коюлган. Австралиянын маанилүү экономикалык шериктештери: Япония, Корея Республикасы, Тайвань жана КНР. Австралиянын тарыхында биринчи аял премьер-министр Жулия Гиллард (2010–13) башкарган. 2013-жылы бийлик Э. Дж. Абботт баштаган коалициялык партияларга (ЛПА жана НПА) өткөн. Алар Австралиянын түндүк чек араларындагы мыйзамсыз качкындардын агымын токтотуу, тоо-кен корпорацияларына салынган салыктарды алып салуу, бюджеттин тең салмактуулугун сактоо ж. б. программаларды ишке ашырууга аракеттенишкен. Австралия армиясынын Ирак менен Сириядагы ИГИЛге (эл аралык террористтик уюм) каршы согуштук аракеттерге катышуусу Австралия аймагындагы ислам радикалдарынын террордук чабуулдарына айланган.

Экономикасы

Австралия ‒ жогорку деӊгээлде өнүккөн агрардык өлкө. Ички дүӊ продукциянын (ИДП) көлөмү 819 миллиард доллар (2009, АКШ), аны киши башына бөлүштүргөндө 38,5 миӊ доллардан туура келет. ИДПнын 71,3%ин тейлөө чөйрөсү (финансы, соода, транспорт, байланыш, курулуш, саламаттыкты сактоо ж. б.), 24,9%ин өнөр жай, 3,8%ин айыл чарбасы түзөт. Байланыш сектору тез темп менен өсүүдө. Экономикасы чет өлкөлүк (АКШ, Улуу Британия, Япония) инвестицияга көз каранды. Эмгектин эл аралык бөлүнүшүндө минералдык сырьёну жана айыл чарба азыктарын өндүрүү үлүшү тийген. Бул эки тармак экспорттун көп бөлүгүн түзөт. Ири корпорациялары: «Телстра» (телекоммуникация), «Броккен-Хилл пропрайетери компани» (энергетика), «Кока-Кола ‒ Аматил» (суусундук), «Рио-Тинто» (түстүү металлургия) ж. б. Ар түрдүү кендери көп. Негизги энергиялык отуну ‒ таш көмүр жана күрөӊ көмүр. Отун казып алуу боюнча индустриалык жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн ичинен 1-орунда. Нефть жана газ казып алуу өнүгүүдө. Нефть Квинсленд (Муни), Баррау аралдарында (Батыш Австралия штатында), Басс кысыгынын тайыз жерлеринде (Виктория штаты), газ ‒ Квинсленд, Түштүк Австралия, Батыш Австралия, Виктория штаттарында жана Түндүк аймагында өндүрүлөт. Темир, боксит, титандуу минералдар (ильменит, рутил), висмут кендерин казып алуу боюнча 1-орунда, коргошун казып алуу боюнча 2-орунда (АКШдан кийин) турат. Дүйнөдөгү уран рудасынын запасынын 24%и Австралияда. Олимпик-Дам жана Рейнджер кендери иштетилүүдө. Боксит, чопо, алюминий казып алуу боюнча дүйнөдө 5-орун, цинк боюнча 2-орун, никель боюнча 3-орунда (Россия, Канададан кийин) туруп, никелден платина менен палладий алынат. Жер астынан казып алуу ыкмасы менен алтын, күмүш (6-орунда), асыл таштар (опал, сапфир ж. б.) казып алынат. Дүйнөдөгү казып алынган алмаздын (5-орунда) 30%и Австралияга туура келет. 2007-жылы 239,9 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Кара жана түстүү металлургия (рафинацияланган цинк, жез, алюминий), нефть ажыратуу, химиялык,

Австралиянын чыгыш жээги.

(күкүрт кислотасын өндүрүү, суперфосфат, жасалма каучук, пластмасса), машина куруу (автомобиль жана локомотив, станок куруу, электр-техника, радиоэлектроника), металл иштетүү, тамак-аш (эт, ун, сүт консервалары, май ж. б.), полиграфия өнөр жайлары өнүккөн. Өлкө айыл чарба азык-түлүгүн өндүрүү жана сыртка чыгаруу боюнча дүйнөдө алдыңкы орунда. Ири жер ээлөөчүлүк өнүккөн. Өлкөнүн жер фондунун 59%и айыл чарбасында пайдаланылат. Аймагынын 5%и айдоо аянты, 5%и жайыт жана чабынды. Айыл чарба өндүрүшүнүн негизги үлүшү мал чарбасына туура келет. Койдун саны (2002-жылы 106 млн) жана жүн кыркуу боюнча (дүйнөдөгү өндүрүлгөн жүндүн 30%и) дүйнөдө 1-орунда. Буудай, бал камыш, пахта, шалы, тамеки, жүгөрү, ак жүгөрү (сорго), май алынчу өсүмдүктөр өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк жана жемиш өстүрүү өнүккөн. Балык (136 миӊ т, 2001), рак (55 миӊ т), моллюска (38 миӊ т) кармалат. Ички жүктөрү негизинен темир жол менен ташылат; ошондой эле автомобиль (28%), деӊиз транспорттору да өнүккөн. Темир жолунун узундугу 37,9 миӊ км (автомобиль жолунуку 813,0 миӊ км). Ири улуттук жана эл аралык аэропорттору (Конгсфорд – Смит) бар. Нефть куурунун узундугу 2,5 миӊ км, газ куурунуку ‒ 5,6 миӊ км. Австралияда 70ке жакын деӊиз порту иштейт. Ирилери: Сидней, Порт-Хедленд, Фримантл, Мельбурн, Ньюкасл, Брисбен. Деӊиз-соода флотунун тоннажы 2324 миӊ т детвейт (1764 рег бр.-т). Сыртка айыл чарба продуктуларын (жүн, буудай, эт, май, сыр), минералдык сырьёлорду (түстүү металл, таш көмүр, темир, боксит) чыгарат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Улуу Британия, Япония, Кытай.

Маданияты

Австралияда билим берүү системасы 19-кылымда Британия модели боюнча калыптанган. Өлкөнүн азыркы билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди, 12 жылдык жалпы билим берүүчү мектептерди (милдеттүү 10 жылдык жана 2 жылдык толук орто мектепти), кесиптик

Акча бирдиги ‒ австралия доллары.

жана ЖОЖду камтыйт. Аларга (мамлекеттик, жеке) штаттардын билим берүү министрлиги жетекчилик кылып көзөмөлдөйт. Учурда Австралияда 41 университет (анын ичинен 3 жеке), Австралия ИА, Гуманитариялык академия, Технологиялык илимдер жана инженерия академиясы, Түштүк Уэльстин тарых илимдеринин королдук коому, көптөгөн колледждер ж. б. илимий мекемелер бар. Өлкөдө негизинен Мельбурндан чыгуучу «Острейлиан» («Еhe Australian») жана «Сидней морнинг геральд» («Еhe Sidneу Mоrning Herald») гезиттери белгилүү. Телекөрсөтүү жана радиоуктуруу иштерин «Острейлиан бродкастинг корпорейшен» («Australian Иroadcasting Corporation») корпорациясы жана коммерциялык компаниялар тейлейт. «Жетинчи канал» (Сhannel 7), «Тогузунчу канал» (Сhannel 9) жана «Онунчу канал» (Сhannel 10) деген ири коммерциялык телестанциялары, ошондой эле өлкөнүн бардык аймактарын тейлеген коммерциялык радиостанциялар бар. Австралиянын адабияты 19-кылымдан англис тилинде өнүгө баштаган. Колониялык доордо (19-кылымдын аягына чейин) Улуу Британиянын адабий салтта

Коредеги аборигендердин сүрөттөрү. Аборигендер дин аскадагы живописи.

рынын таасиринде болгон. Алгач ирет Б. Филддин ыр жыйнагы 1819-жылы, эӊ ири алгачкы прозалык чыгарма Г. Сейверинин «Квинтус Сервинтон» романы 1830‒31-жылдары жарык көргөн. 19-кылымдын аягы 20-кылымдын башында гана австралиялык жазуучулардын чыгармаларында улуттук өзгөчөлүктөр пайда боло баштаган. Мисалы, Г. Лоусондун ыр жана аӊгемелер жыйнагы, С. Радда менен П. Уорунгдун новеллалары, Э. Б. Патерсондун балладасы ж. б. 1917‒29-жылдары Г. Х. Ричардсондун «Ричард Маэнинин тагдыры» аттуу алгачкы роман-эпопеясы жарык көргөн. Жазуучулар К. С. Причард, А. Маршалл, В. Палмер, Д. Кьюзектин чыгармалары дүйнөгө белгилүү боло баштаган. 20-кылымдын акырында драматург Д. Уильямсон, жазуучулар К. Маккалоу, Р. Уолес Крэб, Д. Малуф, акын Л. Ларринин, аборигендердин арасынан чыккан акын-жазуучулардын, анын ичинде акындар К. Уокер, Л. Фогорти, драматургдар Ж. Дейвис, Р. Меррит, С. Морган ж. б. Австралиянын адабиятын байытууда ролу зор. Абориген-жазуучулар көркөм чыгармаларда өз элинин турмушун чагылдырууда классикалык

Дарактын кабыгына түшүрүлгөн кенгурунун сүрөтү менен ырым-жырымдар ды аткаруу учуру.

реализмди гана өздөштүрбөстөн, ошондой эле магиялык реализмдин стилистикасын колдонуп, элдик мифологияны пайдаланууда. Учурда австралиялык абориген жазуучуларынын ичинен А. Уэллер («Алтын булуттардын өлкөсү» философиялык антиутопиялык чыгарманын автору) кеӊири белгилүү. Австралиялыктардын көркөм өнөр башаты жергиликтүү австралиялык-аборигендердин үӊкүрлөрдүн бетине, калкан, бумеранг ж. б. магиялык мүнөздө тартылган сүрөттөрдөн башталат. 18-кылымдын аягынан европалыктардын келиши менен шаарлар көбөйүп, англиялык неоклассикалык, неоготикалык түрдөгү таштан курулган имараттар пайда болгон. Сүрөт искусствосунун башталышы 18‒19-кылымдардагы К. Мартенстин, С. Т. Гиллдин чыгармалары менен мүнөздөлөт. Кийин улуттук колорит менен коштолгон живопистик чыгармалар жарала баштаган (алардын көрүнүктүү өкүлдөрү: Ч. Кондер, Т. Робертс, Ф. Маккаббин ж. б.). 21-кылымдын башында Азиядан келген эммигранттардын таасири менен чыгыш маданиятына таандык белгилер байкалат. Австралиянын элдеринин музыкасы жергиликтүү калктын, англавстралиялыктар, европалык жана азиялык келгиндердин салттуу музыкалык маданияты менен мүнөздөлөт.

Сиднейдеги опера театры. 1959‒66. Арх. Й. Утзон.

Аборигендердин маданиятында музыка ырым-жырымдардын бир бөлүгү катары болгон. Түндүк Австралияда аборигендердин музыкасы Жаӊы Гвинеянын, 14‒15-кылымдарда азиялык келгиндердин (Малайя архипелагы ж. б.) таасири менен өнүксө, 18-кылымдын аяк ченинде европалык мүнөздөгү маданият калыптана баштаган. 1833-жылы Сидней филармониялык коому, кийинчерээк алгачкы музыкалык окуу жайлары, жеке опералык компаниялар, 1906-жылы симфониялык оркестр түзүлгөн. 1847-жылы Сиднейде биринчи жолу А. Натандын «Дон Джон Австрийский» аттуу операсы коюлган. 1935-жылы Композиторлор гильдиясы, 1951-жылы Сиднейде улуттук опералык компания түзүлгөн. Ошол учурда композиторлор: А. Хилл, П. Грейнджер, К. Дуглас, Н. Мил, Л. Сицки, аткаруучулардын ичинен ырчы Ж. Сазерленд кеӊири белгилүү болгон. Учурда өлкөдө «Сидней-Опера-Хаус» музыкалык-театр комплекси (опера жана балет театры менен бирге), Мельбурндагы мамлекеттик театр (1985), Аделаидадагы мамлекеттик операсы (1974), музыкалык борбор, консерваториялар ж. б. бар. Театрда алгачкы оюн көрсөтүүлөр келгиндердин демилгеси менен 1780-жылдар ченде эле башталган. 1830‒40-жылдары Сидней, Хобарт, Мельбурнда театрлар ачылган. Аларда өздүк көркөм чыгармачыл жамааттар эмгектенип, негизинен австралиялык авторлордун, ошондой эле европалык жана америкалык классикалык чыгармаларды театрлаштырышкан. 1954-жылы Елизавета мамлекеттик театр трести уюшулуп, ал негизинен профессионалдык театрды өнүктүрүүнү көздөгөн. Улуттук драматургиянын өнүгүшүнө Р. Лоулер, П. Уайт, Д. Уильямсон ж. б. омоктуу салым кошкон. 1960-жылдан аборигендердин театры бир топ өнүгө баштаган, 1987-жылы 1-жолу абориген-драматургдардын улуттук конференциясы өткөрүлүп, анда аборигендердин улуттук театр фонду түзүлгөн. Кино өндүрүшү Австралияда 1900-жылдан башталат. 1906‒14-жылдары 90го жакын кино тартылса, кийин ал кескин кыскарып, кинодогу бул кризис 1960-жылга чейин созулган. Мындай узакка созулган кризистин башкы себеби америкалык жана англиялык прокат компаниялары тарабынан дүйнөлүк кинорыногун басып алышы болгон. 1970‒80-жылдары мамлекеттин колдоо көрсөтүүсү жана Австралия кинематографисттик комиссиянын түзүлүшү менен киноискусствосунда бир топ ийгиликтер башталган. Ошол мезгилде Д. Кромбинин «Кадди» (1976), Ф. Шепизинин «Жимми Блэксмиттин ыры» (1977), П. Феймандын «Крокодил аталган Данди» (1986) ж. б. көркөм фильмдер дүйнөгө белгилүү болгон. Америкалык компаниялар Голливудга Австралиянын көрүнүктүү кинематографисттерин (анын ичинде Б. Браун, М. Гибсон, Д. Дэвис, Н. Кидман, Э. Морс, Ж. Раш) ишке тартып, чакыртышкан. Австралиянын Жаӊы Зеландия жана Франция менен биргелешип тартышкан «Пианино» (1993, реж. Ж. Кэмпион) фильми 3 ирет «Оскар» сыйлыгына татыктуу болуп, акыркы он жылдыктын киношедеври катары таанылган. Жыл сайын Австралияда 10‒15ке жакын кино тартылып турат. Адистер негизинен Австралия кино жана телекөрсөтүү мектеби тарабынан даярдалат.

Ад.: Страны и народы. М., 1981. Т.: Австралия и Океания. Антарктида; Воляновский Л. Материк, переставший быть легендой. М., 1990; Антонова И. Ф. Экономическая география Австралии. М., 1996; Социально-экономическая география зарубежного мира: 2-е изд. / Под ред. В. В. Вольского, М., 2003; Максаковский В. П. Географическая картина мира. М., 2004. ч.2.

Ө. Бараталиев, А. Кубатова, А. Орозов, Ш. Керимова.