АКТИНОИДДЕР

, а к т и н и д д е р ‒ элементтердин мезгилдик системасынын VII мезгилинен орун алган актинийден кийинки, ат. н. 90дон 103кө чейинки 14 радиоактивдүү хим. элементтердин тобу. А. деп аталышы актиний элементине окшош же анын аналогу дегенди түшүндүрөт. Алардын атомдорунун дээрлик көпчүлүгү, б. а. 93-элементтен баштап алтынчы ж-а жетинчи деӊгээли туруктуу бирдей электрондордун санын кармап 6s²6p⁶7s², бешинчи же сыртынан санаганда үчүнчү деӊгээлинин f-деӊгээл челери толтурула баштайт. Кээ бир А-дин окистенүү даражалары бирикмелеринде +4төн +6га чейин жогорулайт, ал эми калган элементтердин мүнөздүү окистенүү даражасы бардык бирикмелеринде +3кө барабар. Сырткы деӊгээлиндеги электрондордун саны өзгөрүлбөй туруктуу болгондуктан, хим. касиеттери жалпысынан бири бирине окшош. А. радиоактивдүү касиетке ээ, кадимки шартта атомдорунун туруктуу изотоптору жок. Көпчүлүк А. 1950-жылдан кийин, ар кандай элементтердин радиоактивдүү ажыроосунан же жасалма жол м-н ядролук реакциялардын негизинде алынган. А. ‒ жалтырак ак түстөгү, оор металлдар. Алар жалпы эле металлдарга мүнөздүү касиеттерге ээ. Алардын дээрлик бардыгы суутек, кычкылтек, галогендер, күкүрт, азот, фосфор ж-а көмүртек м-н реакцияга кирет. Атомдорунун радиусу лантаноиддерге караганда чоӊ болгондуктан, айрым учурда окистенүү даражалары +7ге чейин жетет. Айрымдары же алардын изотоптору ядролук реакторлордо ж-а электр энергиясын алууда колдонулат.

С. А. Казыбаев.