АГРОНОМИЯ

(агро… ж-а гр. nomos ‒ мыйзам) ‒ а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүү ж-а талаачылык, жерди натыйжалуу пайдалануу, топурактын күрдүүлүгүн ж-а өсүмдүктүн түшүмдүүлүгүн арттыруу ж-дөгү илимдер комплекси. Табият таануу илимдеринин, тех. прогресстин жетишкендиктери, коомдун а. ч. азыктарына болгон талабы, дыйканчылык мад-тынын жогорулашы А-нын чечүүчү маселелерин кеӊитип, А. тармактарынын (дыйканчылык, өсүмдүк өстүрүүчүлүк, селекция, агрохимия, агрофизика, үрөнчүлүк , фитопатология, энтомология, а. ч. экономикасы ж-а аны уюштуруу ж. б.) пайда болушуна алып келди. А. азыр а. ч. өсүмдүгүн өстүрүү ж-а андан мол түшүм алуу жолдорун кеӊири изилдөөчү комплекстүү илимге айланды. А. жалпы биология, өсүмдүк физиологиясы, топурак таануу, а. ч. метеорологиясы, генетика, микробиология, биохимия ж. б. табият илимдерине таянуу м-н түрдүү ыкмаларды (хим., физиол., радиоактивдүү изотоптуу биофизика ж. б.) колдонуп, эксперименттик маалыматтарды алат, лабор., вегетациялык ж-а талаа тажрыйбаларын жүргүзөт. А. байыркы илимдердин катарына кирет. Алгач дыйканчылык б-ча тажрыйбалар укумдан тукумга оозеки өтүп келген. Бул илим байыркы чыгыш өлкөлөрүнөн (Египет, Месопотамия, Индия, Кытай) Байыркы Грекия ж-а Римге тараган. Дыйканчылык тажрыйбалары Аристотель, Вергилия, Колумелла ж. б-дын эмгектеринде да чагылдырылып, ошол учурдагы жер семирткич, топурак иштетүү, отоо чөпкө каршы күрөшүү ж-дөгү түшүнүктөр жазылган. О. кылымдарда Батыш Европада дыӊ жер дыйканчылыгы буулантма дыйканчылыкка, ал эми. 18-к-дын 2-жарымында буулантма дыйканчы лык системасы үрөн алмаштыруу системасына өткөн. Шаар калкынын өсүшү ж-а ил.-тех. прогресстин натыйжасында, Батыш Европа өлкөлөрүндө А. ургаалдуу өнүгө баштаган. Нем. окумуштуу Ю. Либихтин өсүмдүктүн азыктаны ы ж-дөгү жаӊы теорияны ачышы (бирок ал өсүмдүктүн азот м-н азыктанышына анча маани берген эмес) агрохимиянын өнүгүшүнө чоӊ көмөк болгон. О. эле Г. Гельригелдин чанактуу өсүмдүктөр м-н түймөк бактериялардын симбиоздун тажрыйбада далилдеши А-нын өнүгүшүнө чоӊ салым кошкон (1886). Анын андан ары өөрчүшү 19-к-дагы энергиянын сакталуу закону, тирүү материянын клеткалык түзүлүш теориясы, Г. Менделдин тукум куугучтук теориясы (1865), Ч. Дарвиндин орг. дүйнөнүн эволюциясы ж-дөгү окуусу ж. б. ачылыштарга түрткү болгон. Россияда ил. А-нын калыптанышы 18-к-дын ортосуна туура келет, топурак, анын пайда болушу ж-а өрчүшү ж-дөгү илимди, о. эле топурактагы процесстерге өсүмдүк, микроорганизмдер дин, адамдын чарбалык иш-аракетинин тийгизген

таасирин, кара топурактуу талаанын күрдүүлүгүн жогорулатуу жолдорун ачууда В. В. Докучаев, П. А. Костычев ж. б-дын салымы чоӊ. Өсүмдүк, топурак ж-а жер семирткичтин өз ара таасир этүү механизмин изилдөө ж-а анын негизинде а. ч. өсүмдүгүн өстүрүү жолдорун иштеп чыгууда Д. Н. Прянишниковдун, өсүмдүктүн тамыр аркылуу ж-а абадан азыктануу теориясын ачууда К. А. Тимирязев нитрификация процессин пайда кылуучу бактерияны ж-а атм­дан азот сиӊирип алуучу микроорганизмдерди изилдөөдө С. Н. Виноградский чоӊ салым кошкон. 20‒21-к-дарда ил.-тех. прогресстин ургаалдуу өсүшү ж-а эл аралык байланыштын кеӊейиши бүткүл дүйнө б-ча А-нын тез өнүгүшүнө алып келди. Табият таануу тармагындагы көптөгөн ачылыштар А-да биотехнологияны (а. и. генетикалык ж-а клеткалык инженерияны) пайдаланып, анын жардамы м-н өсүмдүктүн түшүмдүү, илдетке туруктуу жаӊы сортун алууга мүмүкүндүк түзүлдү. Кырг­нда А. б­ча ил. иштерди Кыргыз агрардык ун-ти, Агрардык ил. ж-а консультациялык кызмат борборуна караштуу Кырг­н дыйканчылык ил. өндүрүш бирикмеси, Кырг­н топурак таануу ж­а а. ч-ны химиялаштыруу ил.-из. ин­ту, Кырг­н тоют ж­а жайыт ил.-из. технология ин­ту ж. б. жүргүзөт. Ад.: Гаврилов А. М. Введение в агрономию. М., 1980. Каштанов А. Н., Лисецкий Ф. Н., Швебс Г. И. Основы ландшафтного ‒ экономического земледения. М., 1994; Мамытов А. М. Почвенные ресурсы и вопросы земельного кадастра Киргизской ССР. Изд. 3. Б., 1996. Н. А. Карабаев.