БАГАМА АРАЛДАРЫ, мамлекет
БАГАМА АРАЛДАРЫ, Б а г а м а А р а л д а р ы Ы н т ы м а к т ы г ы ‒ Вест-Индиядагы арал мамлекет. Флорида жарым аралынан түштүк-чыгышта, Куба аралынан түндүк-чыгышта жайгашкан. Багама аралдар архипелагынын көп бөлүгүн (700дөй арал) ээлейт. Аянты 13,87 миӊ км2. Калкы 307,6 миӊ (2010); калкынын 70%тен ашыгы Нью-Провиденс, 15%тен ашыгы Чоӊ Багама аралында жашайт. Борбору ‒ Нассау шаары. (Нью-Провиденс аралында). Шаар калкы 84%. Ири шаарлары: Нассау, Нью-Провиденс, Фрипорт.
Акча бирдиги ‒ багама доллары. Багама аралдары ‒ БУУнун (1973), Америка мамлекеттери уюмунун (1982), Эл аралык валюта фондунун (1973) мүчөсү. Багама аралдары ‒ Шериктештикке кирет. Конституциясы 10. 7. 1973-жылы кабыл алынган. Башкаруунун формасы ‒ конституциялык монархия.
Мамлекеттик башчысы ‒ британиялык монарх, анын жергиликтүү өкүлү генерал-губернатор. Закон чыгаруучу жогорку органы ‒ Эки палаталуу (сенаттар жана чогулуш палатасы) парламент. Саясий партиялары: Прогрессивдүү либералдык, Эркин демократиялык улуттук кыймыл, 2002-жылдан Прогрессивдүү либералдык партия.
Жери түздүктүү, бийиктиги 60 мге чейин, карсттык рельеф кеӊири таралган. Климаты тропиктик пассаттык. Айлык орточо температурасы 21‒24°Сден 32°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны 1000‒1600 мм. Туздуу көлдөр көп. Таза суу карст кудуктарынан алынат. Катуу шамал тез-тез болуп турат. Тикенектүү дайыма жашыл бадал, Андрос жана Чоӊ Абако аралдарында жалбырагы күбүлмө жана дайыма жашыл токой өсөт.
Калкынын 85%ке жакынын багама креолдору (негр жана мулат) түзөт. Ошондой эле негр (гаитилик), АКШлык америкалыктар, англоканадалыктар, италяндар, гректер, еврейлер ж. б. улуттар жашайт. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники ‒ 73,5, аялдарыныкы ‒ 79,5 жаш. Христиан [95%; анын ичинде 19% католик, 76% протестант (анын ичинде 32% баптистер, 20% англикандар, 6% методисттер ж. б.)] динин тутат.
1492-жылы Х. Колумб аралды ачканга чейин аравактар жердешкен. Испандар аз убакыт ичинде индейлерди кырып, калгандарын Американын башка ээликтерине (кара жумушка) алып кетишкен. Ээн калган арал англичандардын көӊүлүн буруп, 1629-жылы алгачкы кыштактар пайда болгон. 17-кылымда диний-саясий куугунтуктоодон качып келген англичандар тарабынан кеӊейген. Испания деӊиз каракчыларынан жабырланып келишкен. 1720-жылы капитан В. Рожерс каракчыларга сокку берген. 1782-жылы арал испандыктарга берилип, бирок Версаль тынчтык келишими боюнча 1783-жылы Улуу Британияга өткөн. 1838-жылы кулчулук жоюлган. 19-кылымдын аягына чейин экономикасы деградацияга учураган. Кийинчерээк курорт-турист бизнеси өнүгүп, аралдын өнүгүүсүнө шарт түзүлгөн. 1973-жылдын 10-июлунан көз карандысыз мамлекет.
Ички дүӊ продукциясынын көлөмү 7,4 млрд доллар (АКШ, 2009), аны киши башына бөлүштүргөндө 21,7 миӊ доллардан туура келет. Ички дүӊ продукциясынын 90%и тейлөө чөйрөсүнө, 7%и өнөр жайына, 3%и айыл чарбасына таандык. Экономикасынын негизин чет элдик туризм, офшор финансы кызматы жана деӊиз кемелерин каттоо түзөт. Эл аралык аэропорт, ири отелдер, жаӊы курорт райондору курулган. Багама аралдары ‒ кооз пляждары, тропик өсүмдүктөрү менен дүйнөгө белгилүү; «Бейиш аралы» (Парадайз Айленд; Нассау шаарынын гаванында жайгашкан) деп да аталат. Ошондой эле туристтерди кызыктырган «деӊиз бакчасы», Шарлотта (1789), Финкасл (1793) форттору, «Адастра Гарднз» ботаника багы бар. 2004-жылы 4,4 млн турист келип, андан түшкөн киреше 1,5 млрд долларды түзгөн. Туризмдин негизги түрлөрү: дайвинг, яхтинг, сёрфинг, виндсёрфинг. Башкача айтканда дүйнөдөгү алдыңкы финансы борборлордун бири. Көптөгөн финансы компанияларынын 430дан ашык офшор банктары (36 өлкөнүн) бар. Алар салыктан жеӊилдетилген. Өнөр жай райондору Чоӊ Багама аралында жайгашкан. 1980-жылдан оор өнөр жайлары жабылган. Тамак-аш («Бакорди» рому), текстиль, тигүү өнөр жайлары иштейт. Чоӊ Инагуа жана Лонг-Айленд аралында туз, Сэнди-Ки аралына жакын арагонит (жылына 1 миӊ т) казылып алынат. 2007-жылы 2 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Аймагынын 1%тен азыраагы иштетилет, 84%ин токой ээлейт. Чоӊ Абако, Чоӊ Багама аралында цитрус өсүмдүктөрү (лимон, грейпфрут), Эльютер, Чоӊ Абако аралында тропик жемиштери (папайя, банан, ананас), эрте бышчу жашылчалар (бадыраӊ, калемпир, томат, негизинен Чоӊ Абакодо), гүлдөр жана кооз дарактар (АКШга экспорттолот) өстүрүлөт. Айыл чарбасы начар өнүгүп, азык-түлүк сырттан ташылат. Бал камыш плантациялары да кескин кыскарган. Мал чарбасынын негизги тармагы ‒ үй кушун
багуу . Деӊиз жээктеринен балык, омар, таш бака кармалат. Туризмдин өнүгүшүнө байланыштуу салт болуп калган кол өнөрчүлүк (сизаль, таштуу үлүлдөр, таш баканын чопкутунан жасалган буюмдар) өнүккөн. Автомобиль жолунун узундугу 2,5 миӊ км (анын ичинде 1,45 миӊ км асфальтталган). Ири деӊиз порттору: Нассау, Фрипорт (круизге чыккан кемелерди кабыл алат), Матью-Таун (Чоӊ Инагуа аралында). Сыртка ром, рак чыгарылат. Сырттан машина жана анын жабдууларын, азык-түлүк алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Германия, Испания, Франция.
Англиянын ээлиги болгондон баштап шаарлар пайда болгон. Монтегю (1741) жана Шарлотта (1780) фортторунун дубалдары, колониалык стилдеги архитектура сакталган. Өкмөт үйү (1803‒06), Ыйык Матвей англикан (1800‒04), Ыйык Андрей пресвитериан (1810) чиркөөлөрү бар. Улуттук фестиваль «Жанкану» өткөрүлүп турат. Вест-Индия университетинин филиалы (1965), коллеж (1974), жалпы элдик китепкана (1837-ж.), Жамби-Виллипс (1975), Помпей (1992, улуттук искусство), Лукай индейлеринин тарыхы, тарых музейлери бар.