АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ

АЙЫЛ ЧАРБАНЫ КОЛЛЕКТИВДЕШТИРҮҮ СССРдеги – Совет бийлигинин СССРде социализмди куруу планынын бир бөлүгү. Айыл чарбаны коллективдештирүү жеке чарбаларды жоюу менен дыйкандарды коо­перативдерге, айыл чарба артелдерине (коллективдүү чарбага, колхоздорго) бириктирүүнүн негизинде ири чарбалардын товар өндүрүмдүүлүгүн жого­рулатуу, айыл чарбасында мамлекеттик көзөмөлдү орнотуу жана оокаттуу дыйкандардын арасындагы «айылдык буржуазия – кулактарды» эзүүчү тап катары жоюу максатын көздөгөн жана биринчи беш жылдык планды аткаруу жылдарында (1929–33) репрессиялоо, күч колдонуу ыкмалары ар­кылуу ылдамдатылган темп менен жүргүзүлгөн. 1929‑жылы И. Сталин айыл чарбасында «туташ коллектив­дештирүү» ураанын жарыялаган. Коллектив­дештирүү өтө талаш‑тартыштуу, карама‑каршы­лыктуу натыйжаларды берген. Айыл чарба толугу менен мамлекеттик көзөмөлгө алынып, колхоздордун өндүр­гөн эгини эң төмөнкү баада сатып алынган жана өлкөнү индустриялаштыруу максатында өнөр­ жай жабдууларын алууга Батыш өлкөлөрүнө экспорттолгон. Дыйкандар өздөрүнүн жеке чар­басында өндүргөн артык баш эгинин эркин са­тууга тыюу салынып, аны мамлекетке арзан баада тапшырууга милдеттендирилген. Каршы­лык көргөзгөндөр кулак деп жарыяланып, мүлкү толугу менен конфискацияланган жана сот жообу­на тартылган. Жалпысынан, миллионго жакын үй‑бүлөлөр кулакка тартылган. Анын жыйын­тыгында колхоздордун продукция өндүрүм­дүүлүгү төмөндөгөн, колхозчулар дээрлик эмгек акы алышкан эмес, өзгөчө мал чарбасы катуу жала чеккен. Колхоздоштуруу алыскы аймак­тарда оор кесепеттерге алып келген. Элет кал­кы анын маанисин толук түшүнө электе жана тиешелүү өкмөттүк дотацияларга негизденбей, күчтөп жана ыкчам жүргүзүлгөн колхоздоштуруу­нун айынан 1932–33‑жылы өлкөнү ачарчылык кап­таган. Украинада, Түндүк Кавказда, Волга боюн­да, Казакстанда ж. б. райондордо башталган мас­салык ачарчылыктын кесепетинен 3–10 мил­лион адам каза болгон. Бүткүл өлкөдөгүдөй эле Кыргызстанда Совет бий­лиги орногондон кийин мамлекеттештирилген жерлерде алгачкы коллективдүү чарбалар уюш­турула баштаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү иш‑чаралары көчмөн жана жарым көчмөн чарбаларды отурукташты­руу менен катар бир мезгилде жүргүзүлгөн. Калк­ты отурукташтыруу Совет бийлигинин алгач­кы жылдарында жүргүзүлгөн жер‑суу реформа­ларынын жүрүшүндө эле башталган. Ага кара­бастан 1930‑жылдын башында республикада 85 миң чарба көчмөн абалда калган. Отурукташ­тыруу максаты коллективдештирүү саясаты менен коштолуп, жаңыдан отурукташа баштаган эл зордук менен колхоздорго киргизилген. 1925-­жылдын октябрына карата 232 айыл чарба коопера­тивдери түзүлүп, аларга 21,8 миң адам мүчө бо­луп кирген. Туташ коллективдештирүүнүн не­гизинде 1931‑жылы коллективдүү чарбалардын саны 1500гө жеткен. Кооперация кыргыздардын тур­мушунда тыштан трактор ж. б. жаңы техника­ларды жана каржылык жардамдарды шерикте­шип алып келип, айыл чарбасын өнүктүрүүдө маанилүү роль ойногон. Бирок, коллективдештирүүнүн жүрүшүндөгү мамлекеттик зордук‑зомбулуктун күчөшү, айыл чарбасын, өзгөчө мал чарбасын бүлгүнгө учураткан. Колхозго малын бергиси келбегендер массалык түрдө союп же сатып жок кыла баштаган. На­тыйжада, 1930‑жылы бодо малдын саны 24,4%, жылкы 18,5%, кой‑эчки 15,5% кыскарган. Эгинди конфискациялоонун натыйжасында жазгы үрөндүк эгин калбай калган. Башка ай­мактардай эле Кыргызстанда да ачарчылык баштал­ган, бирок негизинен мал чарбасы менен алектен­ген көчмөн кыргыздарда коңшу элдердегидей чоң жоготуулар болгон эмес. Ушундан улам абал оор болгон Казакстандан жанa Сибирден жарым млндой ачка качкындар Кыргызстанга келип, баш­паана табышкан. Жалпысынан көчмөн кыргыз­дарды отурукташтыруу жанa коллективдештирүү Улуу Ата Мекендик согушка чейин аяктаган. Айыл чарбаны коллективдештирүү жанa отурукташтырууда кетирилген олут­туу катачылыктарга карабастан, прогрессивдүү мааниге ээ болгон. Совет бийлигинин жардамы менен Кыргызстанда туруктуу айыл‑кыштактар, чар­балык борборлор пайда болуп, аларда түрдүү агартуу мекемелери, мектептер, турмуш‑тири­чилик ишканалары курулган.
Ад.: Вылцан М. А, Данилов В. П., Кабанов В. В., Мошков Ю. А Коллективизация сельского хозяйства СССР. Пути, формы, достижения. М., 1981.

                                                                                      А. Орозов.