АРХЕОЛОГИЯ

(архео... жана ...логия) – адамзаттын өткөндөгү тарыхын зат түрүндөгү сакталып калган булактар б-ча изилдөөчү тарых илиминин бир тармагы. Археол. булактарга адамдардын эмгек куралдары, курал-жарактары, турак жайлары жана байыркы шаар калдыктары, кыштактар, көрүстөндөр, казналар, аска таштардагы сүрөттөр, жазуулар ж. б. кирет. Алар илимде археологиялык эстеликтер деп аталат. Археол. эстеликтерди казып алгандан кийин зат түрүндөгү жана жазма булактардын негизинде тарыхый окуяларды ил. реконструкциялоо жүргүзүлөт. Тургун жайларды казууда адам тиричилигинин эстеликтеринин ар кандай тарыхый доорлордо түзүлгөн маданий катмарлары такталат. Табылгаларды изилдеп, анализдөөдө А-лык методдор жана каражаттар колдонулат. Казууларда табылган материалдык даректерге ил. түшүнүк берүү үчүн A-да антропология, этнология, геология, ботаника, зоология, палеонтология, физика, химия, табияттаануу илимдери кеңири пайдаланылат. А. термини б. з. ч. 4-к-да байыркы заманды изилдеген илим катарында (Платон) колдонула баштаганы менен археологиялык изилдөөлөр Европада Кайра жаралуу доорунда гана атайын ил. максатта жүргүзүлгөн. Эстеликтерди изилдөөнүн негизги жолу - археологиялык казуулар. 15–16-к-да Италияда арх-ралык эстеликтерди изилдөөгө багытталган казуу иштери ишке ашырылды. 19-к-дын 1- жарымында А-лык казуулар алгач Египет, Эгей деңизиндеги аралдарда, Грекияда, Түркияда, Иранда ж. б-да, кийинчерээк Европа, Азия жана Түн. Африкага кеңири жайылган. А-лык казуулардын ил. методдору түзүлүп, казуу иштери комплекстүү түрдө жүргүзүлгөн. 19-к-дын аягынан тартып Россияда Кара деңиз жээгиндеги байыркы грек шаарларынын калдыктары менен скиф коргондорун системалуу түрдө изилдөө башталып, А. иштеринин методикасы жакшыртылган, аэросүрөткө тартуу киргизилип, археологиялык картага түшүрүү, суу алдындагы археология, стратиграфиялык, типологиялык ж. б. маанилүү методдор колдонулган. 1919-ж. Россияда Материалдык мад-т академиясы (азыркы Россия ИАнын Археол. ин-ту) түзүлүп, археол. иштерди координациялоочу мекемеге айланган. Археол. изилдөөлөрдү жүргүзүүдө CCCPдин курамындагы республикалардын УИАларындагы Археол. ин-ттар жана бөлүмдөр белгилүү роль ойногон. Бул ишке музейлер жана алардын археол. бөлүмдөрү да катышкан. О. Азия жана Кырг-нда археол. изилдөө иштери 19-к-дын 2- жарымында башталып, В. В. Радлов, Н. В. Веселовский, А. А. Андрианов, П. И. Лерх, М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, С. П. Толстое, В. В. Бартольд ж. б-дын ысымдары менен байланыштуу. Археол. изилдөөлөр кыргыздардын байыркы тарыхын калыбына келтирүүгө мүмкүндүк берип, илимди жаңы көп материалдар менен байытты. 1859-ж. А. Ф. Голубев жана Г. А. Колпаковский Ысык-Көлдүн түбүндөгү жана түн. жээгиндеги археол. табылгаларга көңүл бурушкан. 1885-86-ж. Ф. В. Поярков менен Н. Н. Пантусов Токмок жана Пишпектин жанындагы несториандык (христиандык) көрүстөндү табышкан. Бул эки көрүстөндөн Сирия тилиндеги жазуулары бар 12–14-к-га таандык, бир нече таш жыйналган. Жазуулардын бир канчасын Д. А. Хвольсон, И. А. Коковцев жана С. С. Слуцкий которгон. 1892-ж. Кочкор өрөөнүндө А. М. Фетисов казуу жүргүзгөн. 1896–98-ж. археол. казуулардын негизинде Талас өрөөнүндөгү Айыртам-Ой деген жерден В. А. Каллаур тапкан түрк-рун жазуусу бар таштар орус жана чет өлкөлүк окумуштууларды кызыктырган. 1898-ж. ошол эле жерден Финн-угордук окумуштуулар коомунун экспедициясы түрк-рун жазуусу бар дагы эки ташты тапкан. 20-к-дын 20-ж-нда Кырг-нда археол. эстеликтерди казуу жана изилдөө иштери жандана баштайт. 1928–29-ж. М. В. Воеводский менен М. П. Грязное Чүй жана Ысык-Көл өрөөнүнөн усун урууларынын көрүстөндөрүн казышкан жана изилдешкен. 1945-ж. М. Е. Массон менен Г. А. Пугаченкова Манас күмбөзүн, 1947-ж. Б. М. Зима Саймалы Таштагы сүрөттөрдү изилдеген. 1953-54-ж. байыркы шаар Ак-Бешимдин урандыларын казууда Л. Р. Кызласов жана Л. П. Зяблин фрескалык жазуулар жана скульптуралар менен кооздолгон 6–8-к-дагы арх-ралык курулуштарды табышкан. 1953–56-ж. А. К. Кибиров Нарын, Чаткал археол. эстеликтерин изилдеген. 1956- 60-ж. П. Н. Кожемяко Чүй өрөөнүндөгү Сретенка айылынын жанынан 10–13-к-га таандык хан сарай мүнөздөгү комплексти, о. эле Талас өрөөнүнөн коло доорундагы көрүстөндөрдү тапкан жана изилдеген. Ошол эле жылы А. Н. Бернштамдын экспедициясы Алай өрөөнүнөн б. з. ч. 4–3-к-гы таш доорунун эстеликтерин ачкан. А. Н. Бернштамдын Алайдагы жана Оштун түш. Батыш бөлүгүндөгү казуу иштерин Ю. Д. Баруздин (1957–62-ж.) улантып, Баткен аймагынын Ак-Дөбө кыш-нан б. з. ч. 5-к-дан б. з. 6–8-к-на чейинки көчмөн уруулардын көрүстөндөрүнөн байыркы түрк жазуусу чийилген карапанын сыныгын ж. б. тапкан жана изилдеген. 1956– 60-ж. Ю. А. Заднепровский Ош обл-нун аймагындагы Шоро-Башат, Дөң-Булак, Кара-Дарыя ж. б. ш-дын урандыларын изилдеп, отурукташкан калктын б. з. ч. I миңинчи жылдын биринчи жарымындагы мад-тын мүнөздөө үчүн баалуу материалды берген. Ю. А. Заднепровскийдин изилдөөлөрүнүн негизинде Ош ш-нын байыркы шаар экендиги аныкталып, 3000 жылдыгы өткөрүлдү (2000). Г. А. Брыкина Фергана, Баткен жана Лейлек археол. эстеликтерин изилдеп, Кара-Булак, Кайрагач, Майда-Дөбө, Ана-Кызыл ж. б. шаар калдыктарын казып, археол. табылгаларды ачкан. Кетмен-Төбө өрөөнүндө, азыркы Токтогул суу сактагычынын алдында калган археол. эстеликтерди изилдеп, изилдөө ишин Ы. Кожомбердиев жүргүзүп, натыйжада б. з. ч. 6-4-к. – б. з. 1-5-к-га таандык сак жана гунн урууларына тиешелүү Акчий-Кара-Суу көрүстөндөрү табылган. 1959-ж. Д. Ф. Винник жетектеген археол. экспедиция Ысык-Көл өрөөнүндөгү жана Ысык-Көлдүн түн. жана түш. жээктериндеги көлдүн түбүндөгү археол. эстеликтерди изилдеп, коло доорунан б. з. 16-к-га чейинки 100гө жакын турак жайлар жана байыркы шаардын урандылары, көрүстөндөр, таштан жасалган сүрөттөр ж. б. табышкан. 1961–90-ж. А. К. Абетеков Түш. Сибирь, Тоолуу Алтай, Минусин ойдуңунда (Хакасия), Енисейдин жээктеринде жана Кырг-ндын бардык чөлкөмдөрүндө коло доорунун (б. з. ч. 3 миң жылдык) сак, усун, гунн жана түрк тилдүү көчмөн элдердин археол. эстеликтерин казып жана изилдеген. Кырг-ндагы эпиграфикалык эстеликтерди издөө, табуу жана жарыялоодо Ч. Жумагулов көп жылдар бою эмгектенип келүүдө. Бүгүнкү күндө да Кырг-ндын аймагында казуу жана изилдөө иштери В. П. Мокрынин, А. К. Абетеков, К. Ш. Табалдиев, В. Д. Горячева, Б. Аманбаева, К. И. Ташбаева, Л. Ведутова, К. Малтаев, М. И. Москалёв, Ф. Ротт, О. А. Солтобаев ж. б. окумуштуу-изилдөөчүлөр тарабынан жүргүзүлүүдө.
Ш. Керимова.