АРГЫМАК

АРГЫМАК– Жакынкы ж-а О. Чыгыш өлкөлөрүндөгү асыл тукум минги жылкынын байыр­кы аты. Таза тукумдуу минги, буденный, араб,ахалтеке ж-а англис жылкысынын сымбаттуу, чымыр күлүгүн А. деп аташат. Кыргыз элинин турмушунда А. байыртадан «чапса күлүк, сатса пул» катары асыралып келген. Алгач жапайы жылкы азык-түлүк иретинде колдонулган. Акырындап, колго үйрөтүлүп мингич, унаа катары кеңири пайдаланылган. Изилдөөчүлөр минги аттарды адегенде Борб. Азияда өстүргөн деп эсептешет. Б. з. ч. 2–1-к-га таандык жазма булактар, маалыматтар б-ча А. жылкыларды өстүргөн 2 борбор: Бактрия ж-а Даван белгилүү. Фергана өрөөнүндөгү Даван мамлекетинин жылкылары сымбаты, сыны, турпаты ж-а күлүктүгү м-н өзгөчө даңазаланган. Аларды «Асмандан түшкөн аргымактар» деп аташып, бүт Фергана өрөөнү сыймыктанган.

Коңшулаш элдерге ж-а алыскы өлкөлөргө чейин Даван А-тарынын атагы тарап, соода-сатыкта өтө жогору бааланган. Жаз­ма маалыматтарда «баалуу жылкылар» үчүн кытайлыктар Даванга бир нече жолу кол салгандыгы ж-дө айтылат. Даван А-нын алтындан жасалган айкели падышанын сарайында турган. Археол. изилдөөлөр учурунда Аравандагы Дулдул-Ата мазарындагы аскада моюну «ак куудай» койкойгон, башы кичине, буттары ичке, келишимдүү аттар тартылган, о. эле ушул сыяктуу сүрөттөр Сулайман тоодон да табылган.

«Асман аттары». Айырмач тоосундагы (Фергана) аска бетиндеги сүрөттөр.

Азыркы мезгилде түркмөндөрдүн дүйнө тааныган ахалтеке А-тарын алардын тукумдары деп айтышат. Өлкөбүздөгү № 54, Бишкектеги ат чабылуучу жай ж. б. асыл тукум жылкы өстүрүүчү чарбаларда асыл тукум А. жылкылар: араб, ахалтеке, буденный, дон, англис, о. эле кыргыз жаңы жылкысы өстүрүлөт. Алар бири-биринен дене түзүлүшү, өңү-түсү, күлүктүгү м-н айырмаланып, кыргыз жылкысынын тукумун жакшыртуу ж-а ат спорту үчүн пайдаланылат. Мурда А. жылкылар алты жашка чейин эле күлүккө чабылса, бүгүнкү күндө жылына 3 ай эле (кышында) эс алат да, дайыма ат чабыш, аламан байге үчүн тапталып, чабыла берет. «Манас» эпосунда: «Манас жана анын кырк чоросу тулпар, нойондор – буудан, берендер – тобурчак минишкен, ал эми атчан жоокерлердин жоого минген аттары – аргымак болгон» деп айтылат.
Ш. Керимова.