АР-НУВО, м о д е р н

АР-НУВО, м о д е р н (фр. аrt nouveaux – жаңы искусство) же заманбап (фр. moderne – эң жаңы, заманбап) архитектурада, көркөм кол өнөрчүлүктө, живописте ж-а скульптурада; 19-к-дын аягы ж-а 20-к-дын башындагы Европа ж-а Америка искусствосундагы акыркы бирдиктүү көркөм стиль. Анын түптөлгөн мезгили – 1890-жылдарга туура келет. Сүрөтчүлөр өзүлөрүнө түгөнүп, стереотип болуп көрүнгөн көркөм принциптерди бузууга аракет кылышкан. Сүрөтчүлөр ж-а скульпторлор жаратылышты тууроо принцибин четке кагышкан, архитекторлор ж-а дизайнерлер эски стилдерди көчүрүүнү айыпташкан. Алар стилистикалык биримдикке умтулушкан: ошондуктан дубалдарды кооздогон сүрөттөр м-н гобелендер эмеректерге, айнек идиштерге, ашкана буюмдарына, о. эле кийимдерге, зергер буюмдарга ж-а жалпысынан алар ойлоп тапкан мейкиндиктеги нерселердин баарына дал келген. Стилдин негизги өзгөчөлүктөрү образдуу ассоциативдүүлүк, форма ж-а маанидеги татаал символика, басымдуу декоративдүүлүк ж-а образдын эки өлчөмдүүлүгү, оролгон ийкемдүү сызыктар, тегиз оймо-чиймелер болуп эсептелет. Мындай сызыктуу декор китептин мукабасына же имараттын фасадына арналганбы, анын айырмасы жок эле. А. н. булактары ар кандай, а. и. рококо стили, Ирландия м-н Шотландиянын Селтик искусствосу, кеч, "оттуу" готика, о. эле жава батиктери, этрускан вазасынын живописи ж-а айрыкча япон жыгачтары бар. Бирок, 1880-жылдары Англияда пайда болгон "Көркөм кол өнөрчүлүк кыймылы" A. н. чеберлери иштеп чыга турган көркөм идеялардын түздөн-түз баштоочусу болуп калган. A. н. стили эл аралык статуска ээ болуп, Европа ж-а Америка өлкөлөрүнө тез жайылды. Жаңы стилге мүнөздүү Улуу Британиянын өзгөчөлүктөрү китеп дизайнында 1880-жылдардын башында пайда болгон. Эң белгилүү А. н. графикалык сүрөтчүлөрүнүн бири - Обри Бердсли болгон, анын эксцентрикалык чиймелери адабий чыгарманын белгилүү эпизоддорун анчейин чагылдырган эмес, бирок аларга тексттин чегинен чыккан комментарийлердин түрүн аткарган. А. н.-нун Улуу Британиядагы көрүнүктүү өкүлдөрүнүн бири, архитектуралык долбоорлордон баштап, обои ж-а күмүш буюмдардын эскиздерине чейин, ар кандай көркөм иштерди аткарган шотландиялык архитектор ж-а дизайнер К. Р. Макинтош болгон. Анын чыгармачылыгы европалык архитектура м-н искусствонун өнүгүшүнө чоң таасирин тийгизген. "Ар нуво" термини пайда болгон Францияда бул стиль поэзиядагы ж-а живопистеги символизм м-н тыгыз байланышта болгон. Француздук Арт Нувонун келип чыгышы Пол Гоген ж-а анын чөйрөсүнүн сүрөтчүлөрү м-н байланыштуу болгон. Франциядагы эң белгилүү А. н. чебери Анри де Тулуз-Лотрек болгон. Ал өзүнүн плакаттарында жана литографтарында, ал сызыктардын оңой жана күчтүү агышына шарт түзүп, арабескини эстеткен мүнөздүү А. н. графикалык дизайнына таазим эткен. Францияда А. н-нун өнүгүшүндө архитектор Гектор Гимард (1867–1942) чоң роль ойногон, ал Париж метросунун кире беришин стилдештирилген орхидеялар м-н кооздолгон чоюн тор м-н кооздогон, зергер Рене стакан ж-а эмерек сүрөтчүсү Эмил Галле (1846–1904) болгон. A. н. искусствосунда маанилүү орун Белгиянын белгилүү архитекторлору Анри ван де Велде (1863–1957) ж-а Виктор Хортага (1861–1947) таандык; Брюссель бул стилдин алгачкы өнүгүшүнүн борбору болгон. A. н. Германияда көптөгөн жолдоочуларына ээ болгон, ал жерде "Art Nouveau" деген аталыш алган. Испанияда архитектор Антони Гауди A. н.-нун жеке ж-а оригиналдуу нускасын жараткан. Ал эми АКШ архитектору Луи Салливан (1856–1924) өзү жасаган имараттардын фасаддарын кооздоодо А. н. орнаментин колдонгон. А. н. көргөзмөсүнүн башкы өкүлү, сүрөтчү ж-а айнек сүрөтчү Луи Комфорт Тиффани болгон. Ал уникалдуу ирисценттик айнек ойлоп таап, аны фавриль деп атап, өзүнүн белгилүү гүл түрүндөгү вазаларында ж-а лампаларында колдонгон. A. н.-нун стили 20-к-дын башында өнүгүүнүн эң жогорку чекитине жеткен, бирок кийинчерээк ал унутта калган - алдыңкы архитекторлор эми формалардын жөнөкөйлүгүнө ж-а тактыгына умтулушуп, кол эмгегине караганда машина технологиясына көбүрөөк кызыгышкан. 1890-жылдардагы бай декор 20-к-дын башында имараттардын геометриялык, кооздолгон эмес беттерине жол ачкан. A. н. модадан чыгып, элүү жылдан кийин гана жаңы ачылган. Россияда A. н. деген ат ушул стиль үчүн кабыл алынган, Австрияда – бөлүнүү, Италияда – эркиндик дегенди билдирген.