АЛЫМКУЛ ҮСӨНБАЕВ
Үсөнбаев (1894, Талас обл., Манас
р-ну, Кара-Арча айылы – 2. 8. 1963, Фрунзе) – төкмө акын. Кыргыз ССРинин эл арт. (1939). А. 12 жашында ата-энесинен ажырап, ар кайсы туугандарынын колунда
чоңойгон. 14 жашынан ыр
чыгарып, комуз чертип, эл
арасына таанылат. Кыргыздын улуу демократ ырчысы Токтогулга 15 жашында жолуккан. Көз карашы калыптанып келаткан жаш ырчыга Токтогул
акыл-насаатын айтып, ээрчитип жүрүп өнөрүн үйрөтүп, чыг-лык багыт берген. А. 25–26 жашында
Талас өрөөнүнө таанымал болот. 1931-ж. Покровка р-нундагы «Арал» колхозуна мүчө болуп,
колхоз турмушу акындын негизги темасына айланат. 1936-ж. Кыргыз мамл. филармониясына өтөт. Респ-нын аймагын аралап, жаңы адамдар м-н таанышуу анын акындык чеберчилигин
арттырып, ырларынын идея лык маңызын тереңдеткен. 1938-ж. «Ырлар» аттуу 1-жыйнагы чыккан. Улуу Ата Мекендик согуш учурунда А. элди
жеңишке үндөп, жоокер л ер дин эрдигин даңазалаган ырларды чыгарган. 1943-ж. Ленинградга
Кырг-ндан жардам катары 34 вагон тамак-аш
жиберилген. Аны коштогон делегациянын катарында А. да болгон. А. кыргыз элинин эпикал ык чыгармаларын жакшы билген. Андан
«Олжобай менен Кишимжан», «Саринжи-Бөкөй», «Кожожаш» дастандары жазылып алынып жарыяланган.
А. чебер комузчу ж-а уккулуктуу үнү бар аткаруучу да болгон. Токтогул ж-дө бир нече баалуу эскерме жазып калтырган, Токтогулдун
ырларын жыйнап бастырууда зор эмгек сиңирген. Анын «Ырлар жана поэмалар» (1940), «Согушуп жаткан эрлерге» (1942), «Ырлар жыйнагы» (1947), «Комуз» (1949), «Улуу дос» (1950),
«Тынчтык жана эмгек тууралуу ыр» (1955), «Тоо
булбулу» (1956), «Тандалган чыгармалардын бир
томдугу» (1973, 1981) ж. б. китептери жарык
көргөн. А. – Кыргыз ССР Жогорку Советинин
6 жолку шайланышынын депутаты. Бишкекте
бир көчөгө, Талас обл., Манас р-нунун Арал
айылындагы мектепке, Ош обл., Ноокат р-нунун Арал айылындагы мектепке, Өзбекстандын
Наманган обл., Коргон-Төбө р-нунун Моңол айылындагы мектепке А-дун ысмы берилген. Ленин ордени, Эмгек Кызыл Туу, Кызыл жылдыз
ордендери ж-а медалдар м-н сыйланган.
Ад.: Байходжоев С. Алымкул Үсөнбаев. Ф., 1962;
История киргизской советской литературы. М., 1970.
Б. Алагушов.