АБХАЗИЯ

, Абхаз Республикасы Закавказьенин түн.-батыш бөлүгүндө жайгашкан. Аянты 8,6 миң км2. Калкы 240,7 миңден ашык (2011). А-нын курамында 7 адм. район, 7 шаар, 4 шаарча бар. Борбору – Сухум ш. Калкынын көпчүлүк бөлүгүн абхаздар түзөт, о. эле армян, орус ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Шаар калкы 48%. Ири шаарлары: Сухум, Ткварчели, Гагра, Очамчира, Гудаута, Гали. Аймагынын басымдуу бөлүгүн Башкы Кавказ кырка тоосунун тармактары ээлейт. Түш.-батышын Кара деңиз чулгайт. Түш.-чыгышында Колхида ойдуңунун ичке тилкеси созулуп жатат. Климаты ойдуңдарында ж-а тоо этектеринде жылуу, нымдуу субтропиктик, тоолордо нымдуу, мелүүн ж-а суук. Январдын орт. темп-расы жээк тилкесинде 4–7°С, тоолорунда 2ден –2°Сге чейин, июлдуку 22–24°С ж-а 16–18°С. Жылдык жаан-чачыны 1300–2400 мм. Ири дарыялары: Кодори, Бзыбь. Көлү – Рица, Аликел. Ойдуңдары ж-а адырлары күл, кызыл, сары, тоолору күрөң, чым көндүү шалбаа топурактуу. Аймагынын 55%ин токой ээлейт, деңиз жээктеринде субтропиктик өсүмдүктөр өсөт. Рица, Пицунда–Мюссерск коруктары уюшулган.

А-нын аймагына адамдар төмөнкү палеолит доорунда отурукташа баштаган. Б. з. ч. 1-миң жылдыктын аягында А-нын аймагын мекендеген көптөгөн уруулар ж-дөгү алгачкы маалы маттар жазма эстеликтерде (Страбон ж. б.) эскериле баштайт. Б. з. ч. 6-к-да А-нын жээктерин де грек колониялары – Диоскурия (азыркы Су хуми), Питиунт ж. б. пайда болгон. Б. з. ч. 2-кдын аягында А. понтий падышасы Митридат VI Евпатордун, б. з. ч. 65-жылдан римдиктердин көзөмөлүнө өтүп, Севастополь (Сухуми), Пи тиунт (Пицунда) чептери курулган. Б. з. ч. 1-кдын аягында А-нын аймагында жерг. апсил, абазг ж-а саниг уруу бирикмелери калыптанган. 6-к-да христиан дини расмий дин катары кабыл алынып, чиркөөлөр курула баштаган. 6к-дын ортосунан бүткүл Батыш Закавказье Византиянын көзөмөлүнө өткөн. 8-к-дын 80-ж-нда А-нын башкаруучусу Леон II өлкөнү Византиянын бийлигинен куткарып, борбору алгач Анакопия, кийин Кутаиси болгон Абхаз падышачылыгын негиздейт. 10-к-дын аягы – 15-к-да А. Грузин падышачылыгынын курамына кирген. 16-к-да А. өз алдынча княздык болуп бөлүнүп чыккан, бирок көп узабай түрктөр тарабынан каратылат. Сухумкале чеби түрктөрдүн А-дагы таяныч чебине айланган. 17–18-к-дарда А. Осмон империясынын вассалына айланган соң, ислам динин таратуу аракеттери күч алган. 18–19-к-дын башында жерг. элдер бир нече жолу (1725, 1728, 1733, 1771, 1806) Осмон бийлигине каршы көтөрүлүшкө чыккан. 1810-ж. А. Россияга каратылган. 1862-ж. абхаз алфавити түзүл гөн. 1864-жылдан А. түздөн түз россиялык башкарууга өтүп, княздык «Сухумилик аскер бөлүмүнө» айландырылган. 1921-ж. 4-мартта Совет бийлиги орнотулуп, Абхаз ССРинин түзүлгөндүгү жарыяланат. 1922-ж. А. Грузин ССРинин курамында ЗСФСРге, 1922-ж. 30-декабрында ЗСФСРдин курамында СССРге кирген. 1925-ж.
1-апрелде биринчи Конституциясы кабыл алын ган. 1931-жылдын февралынан А. автономиялуу республика катары Грузин ССРинин кура мында келген. 1989-ж. башталган грузин-абхаз чатагы 1992–94-ж. согуштук аракеттерге алып келген. 1994-ж. А-га КМШ өлкөлөрүнүн тынчтыкты орнотуу күчтөрү, негизинен россиялык аскерлер киргизилет. Согуштук аракеттер токтотулгандыгына карабастан, бүгүнкү күнгө чейин А-нын статусу ж-а анын Грузия м-н мамилелери жөнгө салынбастан калып келет.
Тамак-аш (чай, тамеки, шарап, консерва ж. б.), жеңил (булгаары-бут кийим, жибек кездеме өндүрүшү), жыгаччылык, машина куруу өнөр жайы, курулуш материалдар өндүрүшү бар. Таш көмүр казылып алынат. Ткварчели ГРЭСи, Сухум ГЭСи иштейт. Чай, тамеки, цитрус, эфир май өсүмдүктөрү, тунг, мөмө-жемиш өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк өнүккөн. Жүгөрү айдалат. Башкы порту – Сухум. Курорттору: Гагра, Пицунда, Жаңы Афон, Гудаута.
Ад.: Гулиа Д. История Абхазии. Тб., 1925.
С. Айткулова, А. Орозов.