АЙТМАТОВ ТААНУУ

 – кыргыз адабият таа­нуу илиминин бир тармагы. Жазуучу Ч. Айтма­товдун чыг‑лыгын иликтеп, талдайт. Борб. Азия аймагында: Казакстанда абайтаануу, ауэзов­таануу, Өзбекстанда навоитаануу, Кырг‑нда айт­матовтаануу, алыкултаануу илимдери пайда болду. A‑да жазуучунун өмүрү м‑н чыг‑лыгы, филос., коомдук‑эстетикалык көз карашын ча­гылдырган эмгектери камтылды. Ч. Айтматов ад‑т майданына келгенден тартып эле окурман­дардын көңүлүн өзүнө бурду. Ага арналган ма­калалар Кырг‑нда ж. б. респ‑ларда да жарыя­лана баштады. Бул процесс өзгөчө «Жамийла» повестинин жарык көрүшү м‑н күч алды. Казак ад‑тынын классиги М. Ауэзов ж‑a француз жа­зуучусу JI. Арагон повестке жогору бая бериш­кен. 1959‑ж. JI. Арагон повестти орус тилинен француз тилине которуп, Парижден жарык көргөн. Ушундан баштап Ч. Айтматовдун чы­гармалары ар түрдүү тилдерде жарык көрүүдө, чет өлкөлөрдө Айтматовдун чыг‑лыгына бай­ланыштуу ил. изилдөөлөр, рецензиялар, моно­графиялар, окурмандык ойлор да үзгүлтүксүз жарыяланып келет. 1963‑ж. жазуучуга «Тоо, талаалар повести» үчүн Лениндик сыйл. ыйга­рылгандан кийин да көп сандаган макала ге­зит‑журналдардын беттерине басылып чыкты. Мындай факты‑материалдар өз кезегинде жал­пылаштырылган ил. анализди, жыйынтыктоо зарылдыгын жаратты, натыйжада бир канча кандидаттык диссертациялар, адабият таануу­да ж‑a адабий сында бир топ кызыктуу ил. эм­гектер жазылган. А. Анастасьева, JI. Арутюнов, Вл. Воронов, Г. Гачев, Н. Гейн, Ч. Гусейнов, У. Далгат, А. Исенов, 3. Кедрина, В. Коркин, В. Левченко, Г. Ломидзе, В. Новиков, А. Овчаренко, В. Осиоцкий, Б. Паикин, В. Селиверстов, В. Смирнова, Ю. Суровцева, Л. Якименко ж. б.

макалаларында, монографияларында жазуучу­нун чыг‑лыгына байланыштуу бир топ пробле­малар концептуалдуу чечилишке ээ болду. Алар­дын ичинен филология илимд. доктору Г. Га­чевдин «Айтматов и мировая литература» (1982) аттуу көлөмдүү монографиясында жазуучунун чыг‑лыгындагы улуттук дүйнө тааным ж‑а ми­фология проблемасы дүйнөлүк мад‑ттын кон­текстинде каралып, андагы ар тараптуу ориги­налдуу, айрым жерлеринде талаш‑тартыштуу ойлору бар олуттуу концепциялары жаңыча изилдөөлөрдүн жаралышына өбөлгө түзгөн. Аталган монографияга чейин окумуштуунун мезгилдүү басма сөздө бир нече макалалары («Любовь, человек, эпоха. Рассуждение о пове­сти «Джамилия» деген ат м‑н) «Советский пи­сатель» басмасынан (1965) өзүнчө китепче тү­рүндө жарык көргөн. Ч. Айтматов б‑ча союздук ж‑а респ. басма сөздөрдө жарык көргөн мака­лаларды (башка тилде болсо орусчага которуу) жыйноо үчүн ташпырма берилип, КР УИАнын Тил ж‑а адабият ин‑ту тарабынан 1975‑ж. «Чин­гиз Айтматов: статьи и рецензии о его творче­стве» аттуу 50 ООО нуска м‑н 17 басма табак көлөмүндө китеп басылып чыккан. Ага 55 ма­кала кирген. Кырг‑ндагы А. илиминин өнү­гүшүн 1950‑жылдардан кийинки кыргыз адаби­ят теориясы, адабият тарыхы ж‑а адабий сынынын өнүгүү процессинен бөлүп кароого бол­бойт. К. Абдылдабековдун «Жазуучу жана ада­бий сын» монографиясы (1979), 1960‑жылдар­дын ичинде ж‑а андан кийинки жылдары жа­рык көргөн «Чыңгыз Айтматов» (Б. Ашым­баев. Ф., 1965), «Откровения любви» (В. Сели­верстов. Ф., 1966), 80‑жылдары «Публицисттин үнү» (3. Закирова. Ф., 1980), «Айтматовдун каар­мандарынын көркөм дүйнөсү» (Л. Үкүбаева. Ф., 1984), «Чингиз Айтматов» (В. Левченко. М., 1986), «Восприятия творчества Чингиза Айтма­това в англоязычных литературах» (Ж. Рыску­лова. Ф., 1987), «Адам, адабият жана аалам» (К. Ибраимов. 1986), «Чыңгыз Айтматов жана боордош элдер адабияты» (А. Акматалиев. Ф., 1988), «Айтматовго таасирленүү» (А. Акмата­лиев. Ф., 1988), «Чыңгыз Айтматов: жизнь и творчество» (Б., 1991), «Чыңгыз Айтматовдун көркөм дүйнөсү» (А. Акматалиев. Анкара, 1999), «Чингиз Айтматов в Германии» (исследования, статьи и рецензии о его творчестве, составитель Е. И. Шагалова. Ф., 1991), «Кыргызстанда Айт­матов таануу илиминин пайда болушу жана өнүгүшү» (А. Садыков. Ф., 1992), «Ч. Айтматов­дун повесттериндеги салыштыруу жана метафо­ра» (Ж. Бакашова. Ф., 1992), «Ч. Айтматовдун көркөм дүйнөсү» (А. Садыков. Ж. Бакашова. Б., 1997), «Айтматовдун автокотормолору», «Тоо арасында» романынын орусча котормо­су» (А. Садыков. Б., 1998) ж. б. маалыматтар Кырг‑нда А. илими күрдөөлдүү өнүгүп жат­кандыгынын күбөсү боло алат. Айтматовдун чыг‑лыгы о. эле улуттук иск‑вобуздун бардык тармагьша өз таасирин тийгизди («Чыңгыз Айт­матов жана искусство», 1978), «Шекер и кос­мос» (К. Асаналиев. 2000), «Реализм дүйнөсүндө» (А. Садыков, А. Жантаев. Б., 2001), «Ч. Айт­матовдун пейзаж тартуу чеберчилиги» (Н. Сы­дыков. Б., 2002), «Ч. Айтматовдун чыгарма­ларындагы символдор» (А. Садыков, Н. Ты­ныстанова. Б., 2002), «Айтматов – котормочу» (А. Садыков. Б., 2003), «Империя Айтматова: Художник и мыслитель Чингиз Айтматов ин­теллектуальный покоритель XX столетия» (Р. Рахманалиев. М., 2005). Ч. Айтматовдун чыг‑лыгына арнап о. эле белгилүү окумуштуулар Ч. Жолдошева, С. Жигитов, А. Эркебаев, И. Лай­лиева ж. б. арбын эмгек жазышты. Бүгүнкү күн­гө чейин кандидаттык, докторлук диссертация­лар жакталды, жыйнактар, монографиялар жа­рык көрүүдө, эл аралык ил.-практикалык кон­ференциялар (1985,1988,1993,1999) өткөрүлгөн.
А. Садыков, А. Кадырмамбетова.