АРИСТОТЕЛЬ
АРИСТОТЕЛЬ (б. з. ч. 384, Халкидики ж. а-ндагы Стагир ш. – б.з.ч. 322, Эвбея а-ндагы Халкида ш.) – байыркы грек элинин улуу философу, Платондун окуучусу, илимпоз энциклопедиячы, перипатетиктердин мектебин негиздөөчү. Б. з. ч. 335-ж. Афиныда өз мектебин уюштурат. Анда өзүнө чейинки философия менен илимдин жетишкендиктерин жалпылап системага салган, ар түрдүү илим тармагында көп сандаган эмгектерди калтырган жана анын окуусунда айрым илимдер филос. өңүттө түшүндүрүлгөн, классификация берилген. А. ырасында илимий философияны негиздөөчүсү болуп саналат. А-дин филос. системасын жалпысынан логика жана метафизика түзөт. Категориялар тууралуу окуусу (маңыз, мамиле, орун, убакыт, салат, сан, аракет, ээлөө, абал) логика менен метафизиканын чегинде турат. Өзүнүн «Метафизикасында» А. конкреттүү болмуш, нерсе материя менен форманын биримдиги деп эсептейт да, материяны пассивдүү, чындыктын мүмкүнчүлүгү, ал эми форманы активдүү, нерсенин башаты, маңызы иретинде караган. Нерселердин жаралуу жана жок болуу проблемаларын чечүү менен төрт түрдөгү (формалдуу, материалдуу, кыймылдатуучу же жаратуучу, максаттуу) себептер тууралуу окууну иштеп чыккан. «Физика» деп аталган эмгегинде ал мейкиндик, кыймыл, чексиздик, зарылчылык, кокустук ж. б. түшүнүктөрдү терең анализдеген. Анын космологиясында дүйнө төрт элементтен (от, жер, суу, аба) турат деп, эфирдин бешинчи элемент болоору көрсөтүлгөн. Анын «Жан тууралуу» эмгегинде касиеттери жана түрлөрү (өсүмдүк, сезимдүү жан, акыл эстүү жан) изилденген. А-дин филос. мурасынын бир бөлүгүн анын коом менен мамлекеттин өнүгүшүнө арналган көзкараштары түзөт. Ал социалдык саясий көзкараштары б-ча кул ээлөөчүлөр табына ыктаган, кул ээлөөчүлүктү табигый деп билген. А. кул ээлик мамлекетинин формасын үчкө бөлөт: монархия – бир адамдын бийлиги, аристократия – азчылыктын бийлиги, демократия – көпчүлүктүн бийлиги. Булардын ичинен монархияны биринчи катарга коёт. Ал о. эле мамлекеттин, үй-бүлөнүн келип чыгышын да изилдеген. Анын пикиринде, мамлекеттин пайда болушуна адамдардын биригип турмуш куруп, өз ара мамиле жасоого умтулушу себеп болгон, б. а. анын чыгышын табигый өнүгүүнүн натыйжасы деп түшүнгөн.
Ад.: АхмановА. С. Логическое учение Аристотеля.
М., 1960; Зубов В. П. Аристотель, М., 1963; АльФараби Философские трактаты. А.-А., 1970.
Г. Т. Ботоканова.