АРАБ ТААНУУ ИЛИМИ
, арабистика-
араб элдеринин тарыхын, экономикасын, тил
ж-а ад-тын, мад-тын, коомдук ой-пикирин
изилдөөчү гуманитардык илимдердин жыйындысы. «Арабистика» термини Европада жаңы
доордо пайда болгон. Чыгыш өлкөлөрү м-н болгон соода ж-а дипл. мамилелердин өнүгүшү араб
өлкөлөрүнө болгон кызыгууну пайда кылган.
Арабдардын этнографиясы, географиясы, тарыхы, мусулман укугу б-ча араб тилинде жазган
авторлордун көп сандаган эмгектери, айрым
мамл. ишмерлердин, дин м-н мад-ттын ири
өкүлдөрүнүн таржымалдары изилдөөчүлөрдүн
араб дүйнөсүнө болгон ил. кызыгуусун да жогорулаткан. Батыш Европада А. и. 16-к-дын
аягында пайда болот. 17-18-к-да Рим, Париж,
Лейден ш. А. и-нин негизги борборлоруна айланган. А. и. диний үрп-адаттарга тыгыз байланыштуу болгондуктан, Еуранга түшүндүрмө
берүү үчүн араб тилин үйрөнүү зарылдыгы келип чыккан. 17-к-дын башында голл. филолог
Т. Эрпениус араб грамматикасын түзүп, Европада араб филологиясына негиз салат. 17-к-да
араб тарыхы, географиясы, мад-ты б-ча Батыш
Европа окумуштуулары жыйнаган үзүндү маалыматтарды Чыгыш өлкөлөрүн изилдөөчүлөр
англичан Э. Пококк, француз Б. д’Эрбело жалпылаган. 18-к-да немец арабисти И. Я. Рейске
арабистиканын диний окуудан бөлүү зарылдыгын ж-а Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын, мад-тын
дүйнөлүк тарыхтын ж-а мад-ттын бир бөлүгү
деп эсептөөнү талап кылган. 19-к-да батыш европалык өлкөлөрдүн колониялык саясаты А.
и-нин өнүгүшүнө түрткү болгон. 19-к-дын аягы -
20-к-дын башында, айрыкча грамматиканын,
лексикографиянын ж-а адабият таануунун өркүндөшүнө Франция, Норвегия, Улуу Британия,
Германия, Голландиянын ж-а Венгриянын бир
катар окумуштуулары чоң салым киргизген.
1827-ж. Россияда А. В. Болдыревдин араб грамматикасы ж-а хрестоматиясы басылып чыккан.
Орус А. и-нин өнүгүшүндө X. Д. Френ, Н. А.
Медников, П. С. Савельев, В. Р. Розендин да
эмгектери зор роль ойноду. Араб филологиясындагы жетишкендиктер Европа ж-а Чыгыш
өлкөлөрүнүн кол жазма фондуларында сакталып жаткан о. кылымдарга тиешелүү жазма
даректерди басып чыгарууга ыңгайлуу шарт
түздү. 19-20-к-да араб тилиндеги тарыхый геогр.
эмгектерди жарыялоого, айрымдарын европалык тилдерге которууга батыш европалык көп
арабисттер катышкан. Араб тилиндеги мурда
басылып чыкпаган жазма даректерди жарыялоо тарыхый изилдөөлөрдүн башталышына да
негиз салган. 19-к-дын башында алар негизинен
арабдардын жылнаамаларын баяндоо м-н чектелген. Бирок 19-к-дын орто ченинен жазма
даректерди сын көз м-н талдаган (А. Шпренгер,
Р. Дози, А. Кремер, Гольдциер ж. б.) эмгектер
пайда боло баштаган. Бул эмгектерде ислам
дини арабдардын коомдук турмушунун, мадтынын өнүгүшүн шарттаган негизги фактор катары бааланат. Мындай көз караштар «Ислам
энциклопедиясынын» (Лейден, 1908-38, англис,
француз, немец ж-а түрк тилдеринде) 1-басылышынан байкалат. Араб өлкөлөрүнүн коомдук-экон. өнүгүшүнүн маселелери тарыхтын соңку жаңы доорундагы А. и-нде толугураак чагылдырыла баштады. Бул маселелер б-ча чет
өлкөлүк арабисттер Ж. Соваже, Э. Леви-Провансаль, К. Казн, Ж. Берк (Франция), К. Беккер,
Г. Кампфмейер (Германия), Д. Деннет, Б. Льюис,
С. Лонгригг (Англия), А. Поляк, Д. Айалон
(Израиль), А. Наллино, Э. Росси (Италия),
Ш. Иссави, Дж. Хейворт-Дэнн (АКШ) ж. б. эмгектери жарык көргөн. Алардын көз караштары «Ислам энциклопедиясынын» 2-басылышынан орун алган (Лейден – Париж, 1954-1969).
А. и-нин өнүгүшүндө араб окумуштууларынын
эмгектеринин да мааниси зор. Азыр араб историографиясы (Рашид аль-Баррави, Абдаррахман
ар-Рафии, Мухаммед Сабри ж. б.) колониализмге каршы багытталып отурат. Рев-яга чейинки
орус А. и-нин жакшы салттары сов. изилдөөчүлөр И. Ю. Крачковский, В. В. Бартольд,
А. Е. Крымский, Е. А. Беляев, Н. В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский, И. П. Петрушевский
ж. б.), тарабынан улантылган. А. и-нин проблемалары Москвадагы Чыгыш өлкөлөрүнүн интунда, Африка ин-тунда, Россия ИАнын Этнография, Философия ин-ттарында, Азербайжандын, Грузиянын, Өзбекстандын, Тажикстандын
ИАларында изилденүүдө. Арабисттер Москва,
Санкт-Петербург, Баку, Ташкент, Лейден, Париж, Оксфорд, Кембридж, Гарвард ж. б. ш-лардагы ун-ттерде даярдалат. Ч. Жумагулов.