АТАТҮРК

Мустафа Кемаль (12. 3. 1881, Салоники ‒ 10. 11. 1938, Стамбул) ‒ Түркия Республикасынын негиздөөчүсү ж-а анын тунгуч президенти (1923‒38); көрүнүктүү мамл. ж-а аскер

ишмери. А. («түрктөрдүн атасы») деген фамилия ага Түркиянын Улуттук улуу жыйыны (парламент, ТУУЖ) тарабынан берилген (1934). Стамбулдагы Аскер академиясын бүтүргөн. Жаш түрктөр революция сына (1908), Италия-Түркия согушуна (1911‒12), 2-Балкан согушуна (1912‒13) ка

тышкан. 1-дүйн. согушта дивизиянын командиринен ж-а фронттун командирине чейин жетип, генерал чинине ж-а паша армиянын титулуна татыктуу болгон; Дарданеллди коргоодо (1915) көрүнүктүү роль ойногон. Кавказ (1916‒17), Сирия-Палестина (1917‒18) фронтторунда жогорку командачылык кызматын аткарган. 1919-жылдан Анатолияда улуттук-боштондук кыймылына (кемалчылар) жетекчилик кылат. Сакарье д-нын жанындагы жеӊиши (1921) үчүн ТУУЖ ага маршал чинин ж-а «Гази» («Жеӊүүчү») титулун ыйгарат. А-түн жетекчилиги астында түрк аскерлери англ.-грек баскынчы ларды өлкөдөн кууп чыгат (1922). А. Түрк респ-нын президенти катары өлкөнүн коомдук-саясий, социалдык-экон . маданий турмушунун өзгөрүшү үчүн зор иштерди жасаган. Анын жетек чилиги м-н 1922-ж. султандык бийлик жоюлуп, Түркия республика болуп жарыяланат (29. 10. 1923). Жаӊы сот кодекстерин киргизип, агартуу тармагында жаӊычыл өзгөртүүлөргө жол ачкан, араб алфавитинин ордуна латын алфавитин кабыл алып, түрк тилин өнүктүргөн, эскирген каада-салттарды четке кага, аял-эркекке бирдей укук берилген ж-а европалыктарча кийим кийүүнү киргизген, улуттук мад-ттын сакталы шына ж-а өнүгүшүнө шарт түзгөн. Улуттук суверенитет м-н идеологияны жогору коюп, өнөр жай м-н а. ч-сын жаӊыча өнүктүрүү, күчтүү армияны түзүү, башка мамлекеттер м-н теӊ укуктуу мамиледе болуу саясатын жүргүзгөн. Бишкек ш-ндагы саяба бакка А. ысмы берилип, эстелиги тургузулган.

А. Беделбаев.