АРКТИКА

АРКТИКА (гр. arktikos – «түндүк» деген мааниде) – Жер шарынын түн. уюл аймагы. Евразия менен Түн. Америка (Гренландиянын түштүгү менен Лабрадор ж. а-нан башка) материктеринин түн.четин, дээрлик Түн. Муз океанды аралдары менен (Норвег деңизинин чыгышы менен түштүгүнөн башка), о. эле Атлантика ж-a Тынч океандарынын жакын жаткан бөлүктөрүн камтыйт. А-нын түш. чеги тундра зонасынын түш. чегине дал келет. Аянты 27 млн км²дей; айрым учурда А-нын түш. чеги катары Түн. уюл тегереги алынат (анда А-нын аянты 21 млн км². Евразиялык А-нын кургактык бөлүгү негизинен түзөң, айрым жерлери (айрыкча аралдары) тоолуу. Эң бийик жери Кола ж. а-ндагы Хибин тоолору, 1191-ж. Түн. Американын материктик бөлүгүндө күдүрлүү бөксө тоолор (бийикт. 400– 700 м) көп аянтты ээлейт. Эң бийик тоолор Гренландиянын чыгышында (А-нын эң бийик жери Гунбьёрн чокусу, 3700 м). Түн. Муз океан шельфтерин четки деңиздер (Баренц, Кара, Лаптевдер, Чыгыш Сибирь, Чукча, Бофорт, Баффин) ээлейт. Мында материктен бөлүнүп калган аралдар (Түн. Жер, Жаңы Сибирь а., Франц Иосиф Жери, Канадалык Арктика архипелагы) жайгашкан. Океандын терең бөлүгү – Арктика бассейны. А-нын табияты жай айларындагы (орт. темп-расы 0⁰ Cre жакын) төмөнкү радиациялык балансы (жылдык орт. темп-расы 0°Сден төмөн), муздардын (аянты 2 млн км²ден ашык), көп жылдык тоңдун, А. чөлү менен тундранын басымдуулугу менен өзгөчөлөнөт. Деңиз акваториясындагы муздун аянты кышында 11 млн км²дей, жайында 8 млн км²дей. Россиялык А-ны өздөштүрүүдө Түн. деңиз жолунун мааниси зор. Деңиз фаунасына балыктын 150 (сом, корюшка, треска сымалдуулар, май канаттар),

деңиз сүт эмүүчүлөрүнүн 17 түрү (кит, морж, түлөн) кирет. Аралдарында ж-a кургактыкта ак аюу, ак түлкү, түн. бугусу жашайт. Азыркы

Арктикалык экспедициянын базасы.

эл аралык укукта А-ны 5 секторго бөлүү белгиленген. Ал секторлордун негизин Россия, АКШ (Аляска), Канада, Дания (Гренландия) ж-a Hopвегиянын түн. чек аралары, капталдарын меридиандар, чокусун түн. уюл түзөт. Ap бир сектордо жайгашкан бардык жер ж-a аралдар жакын жаткан мамлекеттердин курамына кирет. (А-нын картасы 500-бетте).
Ад.: Горбацкий Г. В. Северная полярная область.., 1964; ошонуку эле Физико-географическое районирование Арктики. 4.1., 1967.
Ө. Бараталиев.