АНАТОМИЯ

АНАТОМИЯ (гр. anatome – тилүү, муунга ажыратуу) – организмдердин ж-а алардын органдары м-н системаларынын түзүлүшү, формасы ж-дөгү илим; клеткадан жогорку структураларды үйнөнүүчү морфологиянын бир бөлүгү. Ал жаныбарлар (зоотомия), киши (антропотомия) ж-а өсүмдүктөр (фитотомия) А-сы болуп бөлүнөт. Жаныбарлар түзүлүшүндөгү окшоштук ж-а айырманы жаныбардын салыштырмалуу А-сы изилдейт. Адам органынын түзүлүшүн алардын аткарган кызматын билбей туруп, оорулуу же соо кишинин денесиндеги өзгөрүүлөрдү түшүнүү мүмкүн эмес. А. – байыркы илим. Байыркы Египет окумуштуулары өлгөн адамдын денесин бальзамдап катырган. Байыркы индустардын «Билим» аттуу китебинде адам денесинде 500 булчуң, 90 тарамыш, 900 байламта, 24 нерв, 300 сөөк, 107 муун, 9 орган, 400 кан тамыр бар экендиги айтылган. О. кылымда А-нын өсүшүнө Авиценна зор салым кошкон. 16-к-да Леонардо да Винчи,, А. Везалий, Г. Фаллопий, Б. Евстахий ж. б. ж. б. адамдын органдарынын түзүлүшү ж-дө биринчи болуп маалымат беришкен. 1628-ж. У. Гарвей организмде кан айлануу, француз окумуштуусу К. Биша ткань ж-дөгү окуу-гистологияга негиз салган. Россияда А-лык изилдөөлөр ж-дө биринчи маалымат 17-к-га таандык. Өлүктү союп көрүү 1-жолу 18-к-да Москва госпиталында болгон. 18-19-к-дарда орус окумуштуулары: П. А. Загорский, П. Ф. Лесгафт, М. И. Шени, И. И. Пирогов, Д. И. Зернов ж. б. А-нын өнүгүшүнө чоң салым кошушкан. Киши денесинин түзүлүшүн изилдөө ыңгайлуу болсун үчүн А. кызматы, түзүлүшү ж-а өнүгүүсү окшош органдар системасы б-ча баяндалат. Буга байланыштуу А. төмөнкүчө бөлүнөт: остеология – сөөк ж-дөгү; артросиндесмология – муундар ж-а сөөктөрдү бириктирүүчү байламталар ж-дөгү; миология – булчундар, сплонхология - ички органдар; ангиология – кан ж-а лимфа системалары, неврология – борб., четки нерв системасы; эндокринология – ички секреция бездери; эстезиология – сезүү органдары ж-дөгү илим. Организмдин жаш өзгөчөлүгүнө жараша органдардын формасы м-н түзүлүшүнүн закон ченемдүү өзгөрүшүн изилдөөчү бөлүгү курактык А. деп аталат. Функциялык А. айрым органдар м-н системалардын түзүлүшүн ж-а формасын кызматына жараша изилдейт. Органдардын ж-а системалардын микроскоптук түзүлүшү ж-дөгү илим – гистология. Оорудан формасы өзгөргөн ж-а бузулган органдар, ткандар ж-дөгү илим – патологиялык А. Анын изилдөө ыкмалары да ар түрдүү. Өсүмдүктүн түзүлүшүн өсумдүк анатомиясы үйрөтөт. Ад.: Лесгафт П. Ф. Избранные труды по анатомии.М., 1968; Богоявленский Н. А. Отечественная анатомия и физиология в далеком прошлом. М., 1970..
Б. Бегалиева.