Difference between revisions of "АЛАМҮДҮН РАЙОНУ"
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛАМҮДҮН РАЙОНУ''' ‒ Чүй облусунда 1940-жылы февралда уюшулуп, 1961-жылы Кант районуна кошулган, 1974-жылы кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек шаарынын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Республикасы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук райондору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешет. Аянты 1,4 миӊ ''км''<sup>2</sup>. Калкы | '''АЛАМҮДҮН РАЙОНУ''' ‒ Чүй облусунда 1940-жылы февралда уюшулуп, 1961-жылы Кант районуна кошулган, 1974-жылы кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек шаарынын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Республикасы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук райондору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешет. Аянты 1,4 миӊ ''км''<sup>2</sup>. Калкы 194381 (2022). Райондо 17 айыл аймагы, 49 кыштак бар. Борбору ‒ Лебединовка кыштагы.<br> Жеринин көбү түзөӊ, Чүй <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Байтик өрөөндөрүндө жайгашкан. Түштүк тарабында ''Кыргыз Ала-Тоосу'' (эӊ бийик чокусу ''Аламүдүн'' 4875 ''м'') созулуп жатат. Райондун аймагы деӊиз деӊгээлинен 700‒4500 ''м ''бийиктикте. Кыргыз Ала-Тоосундагы ''Ала-Арч''а <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Аламүдүн'' капчыгайлары орун алган. Район түндүктөн түштүккө карай 79 ''км'', батыштан чыгышка 18 ''км''ге созулат. Райондун чегинде минералдуу жылуу суу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик, жайы ысык, июлдун орточо температурасы 22‒25°С, кышы мелүүн, январдыкы ‒5…‒15°С. Жылдык орточо жаан-чачыны 300‒400 ''мм'' (анын 40%и жаз мезгилине туура келет). Тоолору мөӊгүлүү, ирилери: ''Адыгине, Кургак-Төр'', Салык ж. б. Суулары Чүй дарыясынын алабына кирет; райондун аймагынан ''Аламүдүн'' (ири куймасы ''Чуӊкурчак), Ала-Арч''а суулары агып өтөт. Мындан башка 33 майда суусу, 12 майда көлү бар. Аламүдүн суусунда 1, Ала-Арча суусунда 2 суу сактагыч курулган. Кыртышы негизинен боз, кара күрөӊ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> кара топурактуу. Райондун түзөӊ бөлүгү дээрлик айдоо аянтына айландырылган. Тоолуу бөлүгүнө | ||
[[File:АЛАМүДүН РАЙОНУ27.png | thumb|none]] | [[File:АЛАМүДүН РАЙОНУ27.png | thumb|none]] | ||
ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 ''км'' аралыкта) ''Ала-Арча улуттук табият паркы'' уюшулган.<br> Райондо кыргыз, орус, уйгур, украин, казак, татар, корей ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Орточо жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup> жерге 88 киши. <br> Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, айыл чарбасы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында айыл чарбасынын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мал чарбасынын республикадагы бардык тармактары өнүккөн. Дыйканчылыктын башкы тармактары: дан чарбасы, техникалык өсүмдүктөр, жашылча, багбанчылык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүзүм өстүрүү. Сугатка жараксыз тоо этектери <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> каптал жерлерде мөмө-жемиш бактары, жүзүм өстүрүлүүдө. Айыл чарбага жарактуу 81,4 (2004) миӊ ''га'' жердин 36,9 миӊ ''га''сы айдоо, 1,4 миӊ ''га''сы бак-дарактар, 2,1 миӊ ''га''сы чабынды, 40,9 миӊ ''га''сы жайыт. Райондо уй, кой-эчки, чочко, жылкы асыралат. Үй кушу багылат. Райондо 21 өнөр жай ишканасы (Аламүдүн тери фабрикасы), монтаждык жасалгалар заводу, эксперименттик ремонт-механикалык заводу, «Эдельвейс» акционердик коому, Аламүдүн тажрыйба-ремонт механикалык заводу, «Сууавтоматика» ж. б. бар. Аламүдүн ГЭСинин каскады (жалпы кубаттуулугу 29,8 миӊ ''кВт.с'') иштейт. Райондо калкты турмуш-тиричилик жактан кызмат көрсөтүүчү беш комплекстүү кабыл алуу пункту, 10 устакана ж.б. тейлөөчү ишканалар (244 түрү) бар. <br> Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт. | ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 ''км'' аралыкта) ''Ала-Арча улуттук табият паркы'' уюшулган.<br> Райондо кыргыз, орус, уйгур, украин, казак, татар, корей ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Орточо жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup> жерге 88 киши. <br> Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, айыл чарбасы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында айыл чарбасынын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мал чарбасынын республикадагы бардык тармактары өнүккөн. Дыйканчылыктын башкы тармактары: дан чарбасы, техникалык өсүмдүктөр, жашылча, багбанчылык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүзүм өстүрүү. Сугатка жараксыз тоо этектери <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> каптал жерлерде мөмө-жемиш бактары, жүзүм өстүрүлүүдө. Айыл чарбага жарактуу 81,4 (2004) миӊ ''га'' жердин 36,9 миӊ ''га''сы айдоо, 1,4 миӊ ''га''сы бак-дарактар, 2,1 миӊ ''га''сы чабынды, 40,9 миӊ ''га''сы жайыт. Райондо уй, кой-эчки, чочко, жылкы асыралат. Үй кушу багылат. Райондо 21 өнөр жай ишканасы (Аламүдүн тери фабрикасы), монтаждык жасалгалар заводу, эксперименттик ремонт-механикалык заводу, «Эдельвейс» акционердик коому, Аламүдүн тажрыйба-ремонт механикалык заводу, «Сууавтоматика» ж. б. бар. Аламүдүн ГЭСинин каскады (жалпы кубаттуулугу 29,8 миӊ ''кВт.с'') иштейт. Райондо калкты турмуш-тиричилик жактан кызмат көрсөтүүчү беш комплекстүү кабыл алуу пункту, 10 устакана ж.б. тейлөөчү ишканалар (244 түрү) бар. <br> Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт. | ||
Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү республикалык оорукана <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй облустук борбордук оорукана (Лебединовка кыштагында), 5 айылдык оорукана, 7 айылдык бейтапкана, 27 ФАП, Аламүдүн минералдуу жылуу суусунда ден соолукту чыӊдоочу эс алуу комплекси, Чоӊ-Таш кышкы спорт базасы, туризмди, альпинизмди өнүктүрүүгө ылайыктуу кооз жерлери (Ала-Арча, Аламүдүн, Чуӊкурчак капчыгайлары, Көгүчкөн-Сугат шаркыратмасы ж.б.) бар. «Аламүдүн кабарлары» гезити кыргыз <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус тилдеринде чыгат. <br>''А. Актанова, А. Мырзаев.''<br> | Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү республикалык оорукана <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй облустук борбордук оорукана (Лебединовка кыштагында), 5 айылдык оорукана, 7 айылдык бейтапкана, 27 ФАП, Аламүдүн минералдуу жылуу суусунда ден соолукту чыӊдоочу эс алуу комплекси, Чоӊ-Таш кышкы спорт базасы, туризмди, альпинизмди өнүктүрүүгө ылайыктуу кооз жерлери (Ала-Арча, Аламүдүн, Чуӊкурчак капчыгайлары, Көгүчкөн-Сугат шаркыратмасы ж.б.) бар. «Аламүдүн кабарлары» гезити кыргыз <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус тилдеринде чыгат. <br>''А. Актанова, А. Мырзаев.''<br> | ||
13:04, 17 Январь (Үчтүн айы) 2024 -деги абалы
АЛАМҮДҮН РАЙОНУ ‒ Чүй облусунда 1940-жылы февралда уюшулуп, 1961-жылы Кант районуна кошулган, 1974-жылы кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек шаарынын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Республикасы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук райондору менен чектешет. Аянты 1,4 миӊ км2. Калкы 194381 (2022). Райондо 17 айыл аймагы, 49 кыштак бар. Борбору ‒ Лебединовка кыштагы.
Жеринин көбү түзөӊ, Чүй жана Байтик өрөөндөрүндө жайгашкан. Түштүк тарабында Кыргыз Ала-Тоосу (эӊ бийик чокусу Аламүдүн 4875 м) созулуп жатат. Райондун аймагы деӊиз деӊгээлинен 700‒4500 м бийиктикте. Кыргыз Ала-Тоосундагы Ала-Арча жана Аламүдүн капчыгайлары орун алган. Район түндүктөн түштүккө карай 79 км, батыштан чыгышка 18 кмге созулат. Райондун чегинде минералдуу жылуу суу жана курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик, жайы ысык, июлдун орточо температурасы 22‒25°С, кышы мелүүн, январдыкы ‒5…‒15°С. Жылдык орточо жаан-чачыны 300‒400 мм (анын 40%и жаз мезгилине туура келет). Тоолору мөӊгүлүү, ирилери: Адыгине, Кургак-Төр, Салык ж. б. Суулары Чүй дарыясынын алабына кирет; райондун аймагынан Аламүдүн (ири куймасы Чуӊкурчак), Ала-Арча суулары агып өтөт. Мындан башка 33 майда суусу, 12 майда көлү бар. Аламүдүн суусунда 1, Ала-Арча суусунда 2 суу сактагыч курулган. Кыртышы негизинен боз, кара күрөӊ ж-а кара топурактуу. Райондун түзөӊ бөлүгү дээрлик айдоо аянтына айландырылган. Тоолуу бөлүгүнө
ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа жана тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 км аралыкта) Ала-Арча улуттук табият паркы уюшулган.
Райондо кыргыз, орус, уйгур, украин, казак, татар, корей ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Орточо жыштыгы 1 км2 жерге 88 киши.
Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, айыл чарбасы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында айыл чарбасынын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык менен мал чарбасынын республикадагы бардык тармактары өнүккөн. Дыйканчылыктын башкы тармактары: дан чарбасы, техникалык өсүмдүктөр, жашылча, багбанчылык жана жүзүм өстүрүү. Сугатка жараксыз тоо этектери менен каптал жерлерде мөмө-жемиш бактары, жүзүм өстүрүлүүдө. Айыл чарбага жарактуу 81,4 (2004) миӊ га жердин 36,9 миӊ гасы айдоо, 1,4 миӊ гасы бак-дарактар, 2,1 миӊ гасы чабынды, 40,9 миӊ гасы жайыт. Райондо уй, кой-эчки, чочко, жылкы асыралат. Үй кушу багылат. Райондо 21 өнөр жай ишканасы (Аламүдүн тери фабрикасы), монтаждык жасалгалар заводу, эксперименттик ремонт-механикалык заводу, «Эдельвейс» акционердик коому, Аламүдүн тажрыйба-ремонт механикалык заводу, «Сууавтоматика» ж. б. бар. Аламүдүн ГЭСинин каскады (жалпы кубаттуулугу 29,8 миӊ кВт.с) иштейт. Райондо калкты турмуш-тиричилик жактан кызмат көрсөтүүчү беш комплекстүү кабыл алуу пункту, 10 устакана ж.б. тейлөөчү ишканалар (244 түрү) бар.
Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир жана автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт.
Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү республикалык оорукана жана санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй облустук борбордук оорукана (Лебединовка кыштагында), 5 айылдык оорукана, 7 айылдык бейтапкана, 27 ФАП, Аламүдүн минералдуу жылуу суусунда ден соолукту чыӊдоочу эс алуу комплекси, Чоӊ-Таш кышкы спорт базасы, туризмди, альпинизмди өнүктүрүүгө ылайыктуу кооз жерлери (Ала-Арча, Аламүдүн, Чуӊкурчак капчыгайлары, Көгүчкөн-Сугат шаркыратмасы ж.б.) бар. «Аламүдүн кабарлары» гезити кыргыз жана орус тилдеринде чыгат.
А. Актанова, А. Мырзаев.