АКCЫ РАЙОНУ

АКСЫ РАЙОНУ - Жалал-Абад обл-нун түн.-батышында жайгашкан. 1928-ж. уюшулуп, Кызыл-Жар р-ну деп аталган. Курамына Чаткал, Ала-Бука, Кербен, Таш-Көмүр аймактары кирип, Жалал-Абад кантонуна баш ийген. Райондун борбору ‒ Кербен кыш. (2004-жылдан шаар) болгон. 1936-ж. Ала-Бука, Чаткал, Кербен, Таш-Көмүр өз алдынча район болуп түзүлүп, Кызыл-Жар р-ну жоюлуп кеткен. 1943-ж. Таш-Көмүргө шаар статусу берилгенине байланыштуу Таш-Көмүр р-ну Жаӊы-Жол р-ну деп аталып, райондун борбору Таш-Көмүрдөн Малкал

ды (азыркы Жаӊы-Жол) айылына көчүрүлгөн. 1958-ж. районго Караван, 1963-ж. Чаткал, Ала-Бука р-ндору кошулуп, борбору Караван кыш. болуп калат. 1969-ж. Ала-Бука, Чаткал р-ндору кайрадан бөлүнүп чыккан. 1991-жылдан Жаӊы-Жол р-ну А к с р-ну деп аталат. Түштүгүнөн жана түш.-батышынан Өзбекстан, батышынан Ала-Бука, түн.-батышынан Чаткал, түн.-чыгышынан Токтогул, чыгышынан Ноокен р-ндору менен чектешет. Аянты 4,6 миӊ км². Калкы 113,0 миӊ (2009). Райондо 67 кыштакты бириктирген 11 айыл аймагы бар. Борбору ‒ Кербен ш.
Райондун аймагы Нарын д-нын оӊ куймасы Кара-Суу суусунун алабын бүт ээлейт. Жери тоолуу. Түн., түн.-батыш тарабында Чаткал, түштүгүндө Бозбу-Тоо, чыгышында Ат-Ойнок кырка тоолору жайгашкан. Алардын ортосунда батыштан чыгышка карай Кербен түздүгү созулуп жатат. Кен байлыктары: таш көмүр, курулуш материалдары. Климаты континенттик, жайы ысык, кышы анча суук эмес. Январдын орт. темп-расы тоо этегиндеги жана тоо арасындагы дыйканчылык зоналарында ‒2...‒3°C, июлдуку 24‒25°C; тоолорунда январдыкы ‒4...‒5°C, июлдуку 18‒22°C. Жылдык жаан-чачыны райондун түш. бөлүгүндө 290 мм, түн. жана түн.-чыгыш бөлүгүндө 600‒650 ммге чейин. Райондун аймагынан Пача-Ата (Падыша -Ата), Кара-Суу жана анын куймалары ‒ Авлетим, Ит-Агар, Аркыт ж. б. суулары агат. Алты көл бар; эӊ ириси ‒ Cары-Челек, анын тегерегинде Ийри-Көл, Ала-Көл, Бака-Көл, Кыла-Көл көлдөрү бар. Өрөөндөрдө боз топурак басымдуу, мында шыбак, эрмен, адырашман, жылгын, камгак, ажырык чөптөр, о. эле мисте, бадам ж. б. жемиш бактары өсөт. Тоолору (Чаткал) күрөӊ жана кара топурактуу келип, чекилдек, алма, алча, жаӊгак, карагай ж. б. өсөт. Cары-Челек биосфера коругу уюшулган.
Райондун калкынын көпчүлүгү кыргыз (2009-жылдагы эл каттоо б-ча 95,1%), о. эле өзбек, орус, татар, украин, тажик, уйгур ж. б. улут жашайт. Калкынын орт. жыштыгы 1 км² жерге 22 киши (2003).
Райондук чарбанын негизги тармагы а. ч-сы. Анын дыйканчылык тармагы өнүккөн. Айдоо аянты 17909 га (2004), анын 7691 гасы сугат жер. Жер жана агр. реформанын негизинде райондо 5 колхоз, 4 совхоздун ордуна 230 дыйкан, 30 фермердик, 937 жеке, 3 мамл. үрөн чарбалары түзүлгөн. Райондо дан эгиндери, тамеки, картошка, пахта, жашылча, бахча, 2,3 май өсүмдүктөрү, мөмө-жемиш айдалат. Бодо мал, кой-эчки, жылкы асыралат. Үй куштары багылат; Өнөр жай ишканаларынан «Ыман-Ата» акционердик коому (1993-ж. «Кербен» сүт-май з-дунун базасында уюшулган), «Гүлазык» жоопкерчилиги чектелген коом (1993-ж. «Кербен» вино цехинин базасында уюшулган), «Мадина» чакан ишканасы (1992-жылдан иштейт; пахта тазалайт, ун чыгарат, жыгач иштетет), «Глейзер -Дунай-Нарын» биргелешкен ишканасы (1997-ж. уюшулган; пахта тазалайт; кубаттуулугу 10 миӊ т) иштейт.
Райондо алгачкы мектептер 1919-ж. Cыны, 1923-ж. Ак-Суу (жетим балдар үчүн жатак-мектеп), 1928-ж. Кербен кыш-нда ачылган. Учурда 44 орто, 5 негизги, 8 башталгыч мектеп иштейт. Мындан тышкары райондун аймагында жатак-лицей, 11 бала бакча, спорт мектеби, муз. мектеп, 2 кесиптик-тех. окуу жайы, 2 балдардын эс алуу жайы, 16 мад-т үйү, кинотеатр, музей, эс алуу багы, 20 мечит бар. Райондун калкын борбордук, 6 айылдык оорукана, 3 айылдык врачтык амбулатория, 29 ФАП, 14 дарыкана, CЭC тейлейт. Райондук «Аксы турмушу» гезити кыргыз тилинде чыгат. Т. Төрөбекова.