Difference between revisions of "АЛАМҮДҮН РАЙОНУ"
м (→top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (3), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (9)) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АЛАМҮДҮН РАЙОНУ''' ‒ Чүй обл-нда 1940-ж. февралда уюшулуп, 1961-ж. Кант р-нуна кошулган, 1974-ж. кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек ш-нын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Респ-сы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук р-ндору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'> | '''АЛАМҮДҮН РАЙОНУ''' ‒ Чүй обл-нда 1940-ж. февралда уюшулуп, 1961-ж. Кант р-нуна кошулган, 1974-ж. кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек ш-нын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Респ-сы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук р-ндору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>м-н</span> чектешет. Аянты 1,4 миӊ ''км''<sup>2</sup>. Калкы 148,0 миӊ (2009). Райондо 17 айыл аймагы, 49 кыштак бар. Борбору ‒ Лебединовка кыш.<br> | ||
Жеринин көбү түзөӊ, Чүй <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'> | Жеринин көбү түзөӊ, Чүй <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> Байтик өрөөндөрүндө жайгашкан. Түш. тарабында ''Кыргыз Ала-Тоосу'' (эӊ бийик чокусу ''Аламүдүн'' 4875 ''м'') созулуп жатат. Райондун аймагы деӊиз деӊг. 700‒4500 ''м ''бийиктикте. Кыргыз Ала-Тоосундагы ''Ала-Арч''а <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> ''Аламүдүн'' капчыгайлары орун алган. Район түндүктөн түштүккө карай 79 ''км'', батыштан чыгышка 18 ''км''ге созулат. Райондун чегинде минералдуу жылуу суу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик, жайы ысык, июлдун орт. темп-расы 22‒25°С, кышы мелүүн, январдыкы ‒5…‒15°С. Жылдык орт. жаан-чачыны 300‒400 ''мм'' (анын 40%и жаз мезгилине туура келет). Тоолору мөӊгүлүү, ирилери: ''Адыгине , Кургак-Төр'' , Салык ж. б. Суулары Чүй д-нын алабына кирет; райондун аймагынан ''Аламүдүн'' (ири куймасы ''Чуӊкурчак ), Ала-Арч''а суулары агып өтөт. Мындан башка 33 майда суусу, 12 майда көлү бар. Аламүдүн суусунда 1, Ала-Арча суусунда 2 суу сактагыч курулган. Кыртышы негизинен боз, кара күрөӊ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> кара топурактуу. Райондун түзөӊ бөлүгү дээрлик айдоо аянтына айландырылган. Тоолуу бөлү | ||
[[File:АЛАМүДүН РАЙОНУ27.png | thumb|none]] | [[File:АЛАМүДүН РАЙОНУ27.png | thumb|none]] | ||
гүнө ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 ''км'' аралыкта) ''Ала-Арча улуттук табият паркы'' уюшулган.<br> | гүнө ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 ''км'' аралыкта) ''Ала-Арча улуттук табият паркы'' уюшулган.<br> | ||
Райондо кыргыз, орус, уйгур, украин, казак, татар, корей ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Орт. жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup> жерге 88 киши. <br> | |||
Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, а. ч-сы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында а. ч-нын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'> | Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, а. ч-сы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында а. ч-нын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>м-н</span> мал чарбасынын республикадагы бардык тармактары өнүккөн. Дыйканчылыктын башкы тармактары: дан чарбасы, тех. өсүмдүктөр, жашылча, багбанчылык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>ж-а</span> жүзүм өстүрүү. Сугатка жараксыз тоо этектери <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>м-н</span> каптал жерлерде мөмө-жемиш бактары, жүзүм өстүрүлүүдө. Айыл чарбага жарактуу 81,4 (2004) миӊ ''га'' жердин 36,9 миӊ ''га''сы айдоо, 1,4 миӊ ''га''сы бак-дарактар, 2,1 миӊ ''га''сы чабынды, 40,9 миӊ ''га''сы жайыт. Райондо уй, кой-эчки, чочко, жылкы асыралат. Үй кушу багылат. Райондо 21 өнөр жай ишканасы (Аламүдүн тери ф-касы), монтаждык жасалгалар з-ду, эксперименттик ремонт-мех. з-ду, «Эдельвейс» акционердик коому, Аламүдүн тажрыйба-ремонт мех. з-ду, «Сууавтоматика» ж. б. бар. Аламүдүн ГЭСинин каскады (жалпы кубаттуулугу 29,8 миӊ ''кВт.с'') иштейт. Райондо калкты турмуш-тиричилик жактан кызмат көрсөтүүчү беш комплекстүү кабыл алуу пункту, 10 устакана ж. б. тейлөөчү ишканалар (244 түрү) бар. <br> | ||
Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт. | Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт. | ||
Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү респ. оорукана <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй | Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү респ. оорукана <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй облустук борб. оорукана (Лебединовка кыш-нда), 5 айылдык оорукана, 7 айылдык бейтапкана, 27 ФАП, Аламүдүн минералдуу жылуу суусунда ден соолукту чыӊдоочу эс алуу комплекси, Чоӊ-Таш кышкы спорт базасы, туризмди, альпинизмди өнүктүрүүгө ылайыктуу кооз жерлери (Ала-Арча, Аламүдүн, Чуӊкурчак капчыгайлары, Көгүчкөн-Сугат шаркыратмасы ж. б.) бар. «Аламүдүн кабарлары» гезити кыргыз <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус тилдеринде чыгат. <br> | ||
'' А. Актанова, А. Мырзаев.''<br> | '' А. Актанова, А. Мырзаев.''<br> | ||
17:27, 6 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АЛАМҮДҮН РАЙОНУ ‒ Чүй обл-нда 1940-ж. февралда уюшулуп, 1961-ж. Кант р-нуна кошулган, 1974-ж. кайра өзүнчө район болгон. Район Чүй өрөөнүнүн ортонку бөлүгүнөн, Бишкек ш-нын чет жакасынан орун алып, түндүгүнөн Казакстан Респ-сы, түштүгүнөн Жайыл (Суусамыр аркылуу), чыгышынан Чүй, батышынан Сокулук р-ндору м-н чектешет. Аянты 1,4 миӊ км2. Калкы 148,0 миӊ (2009). Райондо 17 айыл аймагы, 49 кыштак бар. Борбору ‒ Лебединовка кыш.
Жеринин көбү түзөӊ, Чүй ж-а Байтик өрөөндөрүндө жайгашкан. Түш. тарабында Кыргыз Ала-Тоосу (эӊ бийик чокусу Аламүдүн 4875 м) созулуп жатат. Райондун аймагы деӊиз деӊг. 700‒4500 м бийиктикте. Кыргыз Ала-Тоосундагы Ала-Арча ж-а Аламүдүн капчыгайлары орун алган. Район түндүктөн түштүккө карай 79 км, батыштан чыгышка 18 кмге созулат. Райондун чегинде минералдуу жылуу суу ж-а курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик, жайы ысык, июлдун орт. темп-расы 22‒25°С, кышы мелүүн, январдыкы ‒5…‒15°С. Жылдык орт. жаан-чачыны 300‒400 мм (анын 40%и жаз мезгилине туура келет). Тоолору мөӊгүлүү, ирилери: Адыгине , Кургак-Төр , Салык ж. б. Суулары Чүй д-нын алабына кирет; райондун аймагынан Аламүдүн (ири куймасы Чуӊкурчак ), Ала-Арча суулары агып өтөт. Мындан башка 33 майда суусу, 12 майда көлү бар. Аламүдүн суусунда 1, Ала-Арча суусунда 2 суу сактагыч курулган. Кыртышы негизинен боз, кара күрөӊ ж-а кара топурактуу. Райондун түзөӊ бөлүгү дээрлик айдоо аянтына айландырылган. Тоолуу бөлү
гүнө ландшафттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү, тоолуу талаа жана тоолуу шалбаа өсүмдүктөрү басымдуу. Ала-Арчанын алабында карагай, арча токою бар. Анда (Бишкектен 30 км аралыкта) Ала-Арча улуттук табият паркы уюшулган.
Райондо кыргыз, орус, уйгур, украин, казак, татар, корей ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Орт. жыштыгы 1 км2 жерге 88 киши.
Башка райондорго салыштырганда өнөр жайы, а. ч-сы өнүккөн маанилүү райондордун бири. Эл чарбасында а. ч-нын үлүшү жогору. Мында дыйканчылык м-н мал чарбасынын республикадагы бардык тармактары өнүккөн. Дыйканчылыктын башкы тармактары: дан чарбасы, тех. өсүмдүктөр, жашылча, багбанчылык ж-а жүзүм өстүрүү. Сугатка жараксыз тоо этектери м-н каптал жерлерде мөмө-жемиш бактары, жүзүм өстүрүлүүдө. Айыл чарбага жарактуу 81,4 (2004) миӊ га жердин 36,9 миӊ гасы айдоо, 1,4 миӊ гасы бак-дарактар, 2,1 миӊ гасы чабынды, 40,9 миӊ гасы жайыт. Райондо уй, кой-эчки, чочко, жылкы асыралат. Үй кушу багылат. Райондо 21 өнөр жай ишканасы (Аламүдүн тери ф-касы), монтаждык жасалгалар з-ду, эксперименттик ремонт-мех. з-ду, «Эдельвейс» акционердик коому, Аламүдүн тажрыйба-ремонт мех. з-ду, «Сууавтоматика» ж. б. бар. Аламүдүн ГЭСинин каскады (жалпы кубаттуулугу 29,8 миӊ кВт.с) иштейт. Райондо калкты турмуш-тиричилик жактан кызмат көрсөтүүчү беш комплекстүү кабыл алуу пункту, 10 устакана ж. б. тейлөөчү ишканалар (244 түрү) бар.
Райондун аймагы аркылуу Чалдыбар ‒ Бишкек ‒ Балыкчы темир жана автомобиль жолдору, Ташкент (Өзбекстан) ‒ Бишкек ‒ Алматы (Казакстан) автомобиль жолдору өтөт.
Райондо 39 орто, 1 сегиз жылдык, 1 жатак мектеп, 42 бала бакча, 41 китепкана иштейт. Райондун чегинде ден соолукту калыбына келтирүүчү респ. оорукана жана санаторийлер (Таш-Дөбө айыл аймагында), Чүй облустук борб. оорукана (Лебединовка кыш-нда), 5 айылдык оорукана, 7 айылдык бейтапкана, 27 ФАП, Аламүдүн минералдуу жылуу суусунда ден соолукту чыӊдоочу эс алуу комплекси, Чоӊ-Таш кышкы спорт базасы, туризмди, альпинизмди өнүктүрүүгө ылайыктуу кооз жерлери (Ала-Арча, Аламүдүн, Чуӊкурчак капчыгайлары, Көгүчкөн-Сугат шаркыратмасы ж. б.) бар. «Аламүдүн кабарлары» гезити кыргыз жана орус тилдеринде чыгат.
А. Актанова, А. Мырзаев.