АНТРОПОГЕНЕЗ

АНТРОПОГЕНЕЗ (антропо... ж-а ... генез) – азыркы типтеги (Homo sapiens) адамдын келип чыгышы ж-дөгү окуу. Ал приматология, эмбрио­логия, физиология, психология, геология, ар­хеология, этнография, тил ж. б. илимдерге таянып, сүт эмүүчүлөрдүн ичинен адамдын алган ордун, чыгуу тегин, адамды адам кылган факторлорду изилдейт. Ч. Дарвиндин эволюциялык теориясы адамдын теги м-н адам сындуу маймылдын өтө жакын экенин, алар биол. жагынан бир түргө кирерин далилдеген. Бул илим адам эволюциясын 3 чоң доорго бөлөт: 1) эң алгачкы адам тегинин өкүлдөрү болуп, адам түспөл маймылдар (антропоиддер) саналат. Алар мындан 2,5–3 млн жыл мурда жаныбарлардын сөөгүн курал-жарак катары пайдаланышкан. Булар илимде эки аяктуу приматтар деп аталган; 2) эволюциялык жол м-н жетилгендердин катарына кирген архантроптор ж-а палеантроптор. Алар мындан 1 млн жыл мурда жашап, колго эмгек куралдарын жасай билген; азыркы кездеги адамдардын түрү – неантроптор калыптанган. Булар соңку палеолит доорунда, б. а. 40–50 миң жыл мурда жашаган. Эң алгачкы приматтар тобуна австралопитектер кирет. Алардын сөөктөрү Түш. ж-а Чыгыш Африкадан көп табылган. Маңдай бети, манжаларындагы муун сөөктөрүнүн саны, колкосунан чыгуучу артериянын тарамдануу түрү, өпкөсүнүн бөлүктөргө бөлүнүшү адамга окшош. Бирок булардын баары жөнөкөй гана окшоштуктар. Ошондуктан азыркы маймылдардын бири дагы адам теги болуп эсептелбейт. Автралопитектер мындан 4,5–1 млн жыл мурда жа­шаган. Аларды антропологдор Л. Лики, Р. Лики (Англия), Д. Джохансон, Т. Уайт (АКШ) ж. б. изилдеген. Байыркы адам тегинин бири – презинджантроптор болжол м-н мындан 2 млн жыл мурда жашаган. Илимде алар «Homo habilis», б. а. ишке жөндөмдүү адам деп аталат. Анткени, алар аз болсо да таштан, жыгачтан жасалган эмгек куралдарын пайдаланышкан. Адам тегинин кийинки өнүгүү стадиясына архантроп­тор кирет. Алардын сөөктөрү Азияда (питекан­троп, синантроп), Чыгыш ж-а Түш. Африкада (атлантроп), Батыш Европада (гейдельберг петралона, араго, штейнгейм, сванскомб, вертешсёллеш ж. б. адамдары) табылган. Бул доордогу адамдар шелль ж-а алгачкы ашель мад-ттарын жараткан. Алгачкы адамдардан палеоантроптор-неандерталь адамы, алардан азыркы адамдардын түпкү теги – кроманьон «акыл-эстүү адам» (неоантроптор) пайда болгон. Морфол. өзгөчөлүктөрү бүгүнкү адамдарга жакын. А-дик изилдөөлөр акыл-эстүү адамдарда мурунку адам тектеринин кээ бир белгилеринин кайталануусун (рудимент, атавизм), эмбрионалдык, анатом., биохим. молекулярдык генетика, иммунология ж. б. окшоштуктарды, социал. өзгөчөлүктөрдү (эмгек куралдарын жасоо, пайдалануу ж. б.) ар түрдүү тамак-аштарды даярдоо, отту пайдала­нуу, ойлоо, сүйлөө жөндөмдүүлүгүн ж. б. жагдайларды аныктады. Бул кезде жасалма турак жай пайда болуп, эмгек куралдары жакшырган. Социалдык биригүүгө жөндөмдүүлүк байкалган. Тилдин пайда болушу м-н социал. карым-катнаш жогорку деңгээлге көтөрүлгөн. Бардык адам баласынын биол. бир түргө биригүүсү (Homo Sapiens) калыптанган. Homo Sapiensтин тарыхы азыр да изилденип жатат. Кыргызстандын аймактарында алгачкы адамдардын тургун жай­лары Нарын өрөөнүндөгү Он-Арча суусунун жээгинен, Ысык-Көлдөгү Тосор суусунун боюнан, Араван районундагы Сасык-Үңкүрдөн, Чүй өрөөнүнөн, Кожо-Бакырган-Сай капчыгайы ж. б. жерлерден табылган таш куралдарынан улам байкалат.
Ад.: Дерягина М. А. Антропология. Эволюция и биология человека. М., 2012.
Ш. Керимова.