АЙЫЛ ЧАРБА

АЙЫЛ ЧАРБА – мал чарба ж‑a дыйканчылык азык‑түлүгүн алуу үчүн а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүү ж‑a мал асыроо. А. ч‑сы калкты тамак‑аш, азык‑түлүк, өнөр жайды чийки зат м‑н камсыз кылуу мак­сатын көздөйт. Кыргызстандын калкынын кылым­дар бою калыптанган мал чарбачылыгы, дый­канчылыгы, жалпы калкынын 65% и айыл жеринде жашашы агр. өлкө болушуна ж‑a А. ч‑нын өнүгүшүнө шарт түзгөн. Кырг‑ндын А. ч‑сынын өнүгүүсүн тарыхый үч мезгилге, б. а. Улуу Окт. соц. рев‑ясына чейинки, СССР уба­гындагы ж‑a эгемендүү мамлекет учурундагы мезгилге бөлүп кароого болот. Алгачкы мез­гилде соц.-экон. шарттарга ылайык керек­төөлөрдү гана канааттандыруу максаты болгон. Совет бийлигинин мезгилинде А. ч‑сында не­гизги өндүрүш каражаттарына коомдук менчик болгондуктан, ири чарбалар – колхоз, совхоз­дордо өндүрүштү пландуу түрдө өнүктүрүү м‑н анын ил. тех. прогресске таянган жаңы мате­риалдык‑тех. базасы түзүлгөн. Капиталдык са­лымдарды ургаалдуу колдонууга, алардын кай­рымдуулугуна, интенсивдүү технологияны өндү­рүшкө киргизүүгө зор көңүл бурулган. Чарба­нын соц. формасы, А. ч. техникасын пайдала­нуу, квалификациялуу кадрлардын көбөйүшү, илимдин ж‑a алдынкы тажрыйбанын жетиш­кендиктерин өндүрүшкө системалуу жайылтуу А. ч‑нын экономикасында жог. натыйжалуу­лукту камсыз кылган. А. ч. ички дүң продукция­нын 36‑40% ин түзөт, өз ара тыгыз байланыш­туу эки ири тармакка (дыйканчылык ж‑a мал чарбасы) бөлүнөт. Дыйканчылык тармагына эгилме өсүмдүктөрдү өстүрүү, б. а. дан, жашыл­ча, жемиш, картошка, тех. ж‑a май алынуучу өсүмдүктөр, тоют өсүмдүктөр ж‑a тамеки өстү­рүү кирет. А. ч. өсүмдүктөрү коомдун өндүргүч күчтөрүн өркүндөтүүдө зор роль ойнойт, себеби аларды өстүрүү А. ч‑ны тех. жактан жабдуу дең­гээлин көтөрүү м‑н азык‑түлүктү кайра иш­тетүүнү шарттайт. Мал чарбасына кой, бодо мал, жылкы, чочко, топоз ж. б. чарбалары кирет. Бул эки тармакты айкалыштыра өнүктүрүү ма­териалдык, акча ж‑a эмгек ресурстарын ургаал­дуу пайдаланууну камсыз кылат. Дыйканчы­лыксыз туруктуу тоют базасын түзүү, мал чар­басын илrерилетип өстүрүү мүмкүн эмес, ал эми мал чарбасы өз кезегинде дыйканчылыкка эн баалуу орг. жер семирткич (кык) берет. А. ч‑сында неrизrи өвдүрүштүк каражат жер болуп эсептелет.

$scan$

scan

А. ч. ендурушун адистештируу ж‑а жайгаштыруу жердин өзгөчөлүгүнө базардан алыс же жакыи орун алышына ж‑а табигый-климаттык шарттарга жараша болот. Бул өзгөчөлүк кыртыштын кунардуулугуи жакmыртууда ил. жактан негизделген дыйканчылык системасын, А. ч‑ны жүргүзүү системасы шптеп чьпъш, колдощу аарылчылыгыи туудурат. Кырг‑вда 19,95 :млн га, жалпы жер а.явтывын 54о/ои (10,797 млн za), а. ч‑сывда пайдаланылат. Авыв 1,237 млн гасы айдоо жер, 9,2 млн гасы жайыт ж‑а 0,17 млн гасы табигый чеп чабынды:. 1991‑жылдаи кийин А. ч‑вы реформалоону:в: иатыйж.асыида ири колхоз‑совхоздордун базsсьmца жехе меичикке иегизделгеи жан;ы евдуруmтуR система - дыйкав: ж‑а фермердик чарбалар уюштурулгаи.
Натыйжада 2004‑жылдын ба.mыида чарба жургузуучу субъектилердии саны 267 ,8 минди тузуп, а. и. 266,0 миц дыйкан ж‑а фермер (99,3% ), 1830 :мамл. чарба.пар ж‑а ар кавдай кооперативдер (О, 7о/о) болгон. Эгерде Coвeirrep Союзуиун убагыида а. ч. азык‑тулуктерув негизинен колхозсовхоздор еццурсе, реформаиын иатыйжасыида а. ч. продухцияларыиыи 5% и гаиа мамл. ж‑а коллективдик, 32% и калктын кемекчу ж‑а 63% и дыйкаи‑фермердик чарбаларда еццурулууде.
2003‑ж. А. ч‑иыи ,цун; продУкциясы 53565,2 :млн сомдУ тузуп, а. и. дыйкаичылыктыи улушу 55,5%, мал чарбачылЬП'Ы 44,5% болгон.__ 2003‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 9,2 млн га жайыт жердин 4,13 :млн гасы жайкы, 2,95 :млн гасы жазгы- кузrу ж‑а 2,1 млн гасы кьпmtы жай­ыт. Жайыт жери мамлеке"I"'I'ин меичиrи болгоидуктаи аиы эл ижарага алуу жолу м‑н пайдалав:ьппат. Ири жайыттар Ак‑Сай, Арпа, Суусамыр, Чон; Алай, Чаткал, Каракужур ереендерувде ж‑а Ысык‑Кел сырттарында. 1990‑ж.
елкедегу койдун саны 17,87 млн баmты тузуп (mapirryy турде ), бир гектар жайытка 1,94 баш туура келип, экол.
жактаи негиаделген нор:мадаи 2,2 эсеге кеп болгон, ал эми 2003‑ж. шарттуу турде кой 10,89 млн баш болуп, бир гектар жайытка 1,18 баш туура келген. Бирок, эл ж.аmагаи кьпптактардыи тегереги:ндеги жайы'l'"l'ыи бир гектарыиа 2, 74 баm mapirryy кой туура келгендиктен, айлава‑чейреге терс таасир тийгизбей, жайытты ырааттуу пайдалавуу учурдун мааиилуу :маселеси. Респ‑да 2003‑ж. 1,094 :млн га бардык ай,цоо жердин всумдуктеру (миц га) 619,0 (56,5% ); тех. есум.цуктер – 14 7 ,2 (13,5% ); картошка ж‑а Ж8IПЫJIЧа‑бакча есум,цуктер – 124,1

Table 1: Айыл чарба өсүмдуктөрүнүн дун продукциясынын динамикасы, % менен (1990 - 2003-ж.)

Жылдар	Млн сом	1990-ж-га, %
1990	52161,9	100,0
1991	46945,7	90,0
1992	44363,7	85,1
1993	40016,1	76,7
1994	32613,1	62,5
1995	31960,8	61,3
1996	36850, 8	70,6
1997	41346,6	79,3
1998	42545,7	81,6
1999	46034,4	88,3
2000	47231,3	90,5
2001	50679,2	97,2
2002	52250,3	100,2
2003	4253,8	104,0

(11,3%) ж‑а тоют өсүмдүктөрү 203,6 миң га (18,6%) аянтын ээлейт. Дан эгиндеринин түшүм­дүүлүгү ар гектарынан 27,3 ц, кант кызылчасы­ныкы – 260,3 ц; пахтаныкы– 26,1 ц; тамекини­ки – 24,1 ц; картошканыкы – 155,0 ц ж‑а жа­шылчалардыкы – 178 цди түзөт.
Үрөнчүлүк – дыйканчылыкты өнүктүрүүнүн не­гизи. 1991‑93‑жылдарда объективдүү ж‑а субъек­тивдүү себептерден үрөнчүлүк чарбалар жоюла баштаган, ал эми 1995‑ж. кайра жанданып 46, ал эми 2004‑ж. респ‑да үрөнчүлүк чарбалардын

Table 2: Айыл чарба өсүмдуктөрүнүн дун жыйымынын динамикасы (1990 - 2003-ж.), миң т

А. ч.өсүмдүктөрү	1990	1993	1995	1997	2000	2003
Дан	1572,2	1507,7	913,3	1618,9	1568,7	1670,5
Кант кызылча	1,7	220,2	107,4	205,5	449,8	812,2
Пахта чийки заты	80,9	49,2	71,5	62,4	87,9	105,9
Тамеки	52,9	48,6	17,6	25,7	34,6	8,7
Картошка	342,6	308,3	431,6	678,0	1045,6	1308,2
Жашылча	404,8	259,3	318,4	478,7	746,8	678,0

саны 223кө жеткен. Сокулук р‑нундагы кант кызылчасы б‑ча тажрыйба станциясы, «Жаңы­пахта» эксперименттик чарба, Кара‑Суу р‑нунда­гы пахтачылык тажрыйба, Ак‑Суу р‑нундагы Ысык‑Көл тажрыйба, Өзгөндөгү «Тамеки» ил,­өндүрүштүк станциялары жогорку категорияда­гы үрөнчүлүк чарбалар, буларда жаңы сорттор чыгарылып, райондоштуруу б‑ча селекциялык иштер жүргүзүлөт. 2004‑жылдын 1‑январына карата респ‑да 1003,4 миң мал, а. и. 538,5 миңи

$scan$$scan$

Table 3: Мал чарба продукцияларын өндүрүүнүн динамикасы (1990-2003-жж.), миң т

Продуктулар	1990	1993	1995	1997	2000	2003
Эт (союлган сал- мак)	254,0	214,3	179,9	186,3	196,1	200,9
Сүт	1185,0	946,0	864,2	910,9	1105,2	1191,8
Жүн	39,0	31,2	14,8	11,4	11,7	11,6
Жумуртка (млндаана)	717,0	388,9	146,7	163,8	207,4	267,6

сында, калктын короосунда жерг. табигый‑кли­маттык шартка жакшы көнүккөн, жогорку азыктуу койдун кыргыз уяң жүндүү, тянь‑шань, алай, уйдун ала‑тоо, олу‑яата, жылкынын кыр­гыздын жаңы, эчкинин тыбыт ж‑а жүн берүүчү, тооктун кыргыз тукумдары өстүрүлүүдө. Асыл тукум мал чарбасын 228 чарба жүргүзүүчү субъект түзөт (к. Асыл тукум мал өстүрүүучү чарба). А.
ч‑ны ил. ж‑а кеңеш берүү жактан камсыз кы­луу үчүн агрардык илим ж‑а консультациялык кызмат борбору, анын карамагындагы төрт ИИИ, айылдык кеңеш берүү кыз­маты окутуу‑кеңеш берүү борбору м‑н тыгыз байланышта иш жүргүзүшөт. Кыргыз улуттук агрардык университети ж‑а техникумдар агро‑өнөр жай комплекси үчүн жогорку ж‑а атайын орто билимдүү адистерди даярдашат.
А. С. Ажыбеков.