АБУЛКАЙЫР

, Абулкайыр Мукамбет казы Бахадур хан (1693, Казак хандыгы, Түркстан – 12. 8. 1748, ошол эле жерде) – казак ханы ж-а кол башчы. 1710-ж. Кичи жүздүн 1-ханы болуп шайланган. А. казактар м-н калмактардын арасындагы өз ара мамилелер өтө курч деңгээлге жеткендиктен, 1716–18-ж. Россия империясынан жардам алуу максатында Сибирь губернатору М. П. Гагаринге, Уфа воеводасына кат жазып, казактардын абалын оңдоого аракет жасаган. 1723-ж. чейин Түркстанда жашап, андан жунгарлар кууп чыккандан кийин Бухара ж-а Хива хандыктарынын чек арасындагы казак урууларына конуш которгон. 1726-ж. элдик жыйында жунгарларга каршы түзүлгөн казак колуна башчы болуп шайланган. Буланты өзөнүнүн боюнда (1728) ж-а Аңыракайдагы (1729–30) салгылаштарда кол башчылык жөндөмүн бөтөнчө көрсөткөн. Казак хандары м-н султандардын ич ара чыр-чатактары, о. эле тышкы душмандардын кол салуу коркунучунан улам Россия империясы м-н жакындашууну көздөгөн А. өз элчилерин Петербургга жөнөтүп, жооп иретинде ал тараптан да элчилер келген. Натыйжада 1731-ж. А. Кичи жүздүн султандары, эл жакшылары, о. эле Орто жүздүн айрым султандары м-н бирге Россия империясынын курамына киргендиги тууралуу ант берген. Ал эми орус бийлиги болсо аларга аскердик жардам көрсөтүү ж-а коргоо милдетин алган. Натыйжада 1741–42-ж. жунгарлардын Кичи ж-а Орто жүзгө тийиштүү аймактарга кайрадан басып кирүүсү орустардын кийлигишүүсү м-н токтотулган. Ошол эле учурда А. өзүнө көз каранды элдердин өз алдынча Россия м-н мамиле түзүшүнө каршы болгон. Ал орус император айымы Елизавета Петровнага Россиянын курамына кошуп алуу өтүнүчү м-н кайрылган кара калпактарга 1743-ж. кол салып, алардын көпчүлүгүн жаңы жерлерге күч м-н жер которууга аргасыз кылган. Орус бийлиги м-н мамилесин үзбөй, ошол эле учурда жунгарлардын башчысы Галдан Церен м-н астыртан байланыш түзгөн. Жунгарлар алсыраган сайын ал Россиядан оолактоого аракет кыла баштаган. 1740-ж. Хиваны басып алып, анда хан аталган. Бирок Иран шахы Надирдин кысымынан улам Хиваны таштап кетүүгө аргасыз болгон. А. Орто, Кичи, Улуу жүздүн эл башчылары, кадырлуу билермандары, баатырлары м-н тыгыз байланыш түзгөн. Өзүнөн бир топ кичүү, бирок эл арасында аброю өсүп келе жаткан Абылай м-н жакын мамиледе болуп, бир кызын ага күйөөгө берген. 1737–38-ж. башкыр элинин оторчул эзүүгө каршы көтөрүлүшүн басууга катышуусу эки элдин ортосундагы карым-катнашты бир кыйла татаалданткан. А-дын кыйлага тараган атагы, өз алдынчалыгы айрым казак султандарында ич күйдүлүктү туудурган. Алардын бири Орто жүздүн султаны Барак Ор чебинен кайтып келе жаткан А. м-н ээн жерде кездешип калып, аны жанындагы шериктери м-н кошо өлтүрүп салган. А-дын бейити Торгой ш-на жакын жерде. Ал жер кийин Хан бейити аталып калган. А-дын орус бийлигине баш ийиши м-н Казакстандын Россиянын курамына кошулуу процесси башталган ж-а анын иш-аракеттери келечекте бирдиктүү казак мамлекетинин түзүлүшүнө ж-а өнүгүүсүнө өбөлгө болгон.
                                                                 Ч. Жумагулов.