«АЛПАМЫШ»

«АЛПАМЫШ» ‒ түрк тилинде сүйлөгөн айрым элдердин баатырдык эпосу. Ал өзбектерде ‒ «Алпамыш», казак жана каракалпактарда ‒ «Алпамыс», алтайлыктарда ‒ «Алып-Манаш», башкырларда ‒ «Алпамыш жана Барсынхылуу», казандык татарларда «Алпамша» деп аталат. Кийинки жылдарда «Алпамыштын» кээ бир эпизоддору тажиктерден да жазылып алынган. Эпос жакшылык, адилеттик өӊдүү идеяларды даӊазалайт. Негизги сюжеттик мотивдери кыргыздын «Жаныш-Байыш» дастанында кайталанат. Алпамыштын эрдиктери жөнүндөгү эпикалык жомоктун сюжеттери уруучулук доорго таандык, бирок эпостун толук циклдери Орто Азия элдеринин жунгар калмактарына каршы жүргүзгөн күрөшү учурунда (15-17-к.) түзүлгөн болуу керек. Өзбек, казак, каракалпактардагы варианттарында Алпамыш коңурат уруусунан чыккан баатыр деп айтьшат. Белгилүү жомокчу Н. Улагашевден жазылып алынган (1939) алтайлыктардын «Алып-Манашы» түпкү чыгышы жагынан өзбек, казак, каракалпактардын «Алпамышы» менен бир экендигин жанa ал 6-8-к-да (түрк каганаты доорунда) эле Алтай аймагында пайда болгондугун В. М. Жирмунский ишенимдүү далилдеген. Эпостун бардык версиялары сюжети жагынан окшош, бирок ар бир жомок жергиликтүү колоритте көркөмдөлүп, оригиналдуу мотивдери менен айырмаланат.
Тексттер: Алып-Манаш, в кн: Улагашев Н. У., Алтай-Бучай. Ойратский героический эпос, Новосиб., 1941; Алпамыс, Некие, 1957; Алпамыш. Узбекский народный эпос. М., 1958; Алпамыс-батыр. Тексты и переводы, под ред. Ауэзова М. О. и Смирновой Н. С.А; 1961.

Адабияты: Жирмунский В. М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М., 1960.