АТМОСФЕРА

АТМОСФЕРА Ж е р д и н (гр. atmos ‒ буу, sphaira ‒ шар) ‒ Жер шарын курчап турган жана аны менен кошо айланган аба кабыгы. Массасы 5,15 .10¹⁵ т. Жер планета катары жаралгандан кийин, анын каткан кыртышынан (литосферадан) бөлүнүп чыккан газдардан А. пайда болушу мүмкүн. Кийин ар түрдүү факторлордун таасиринен өзгөрүүлөргө учураган. А. темп-расы, молекулалардын иондошуусу ж. б. физ., хим. касиеттери б-ча 5 негизги катмарга бөлүнөт (к. сүрөт). Атмененын төмөнкү катмарын т р о п о с ф е р а түзөт. Тропосферада жалпы аба массасынын ⁴/₅, суу буусунун дээрлик бардыгы топтолуп, аба ырайын пайда кылуучу процесстер (булуттар, жаан-чачын ж. б.) жүрөт. Тропосфера 16‒

Атмосфера кабаттары.

18 км бийиктикке чейин камтыйт. Бийиктеген сайын темп-расы төмөндөйт (ар бир кмге орт. 6,5°С). Тропосферадан жогору, 50‒55 км бийиктикке чейин с т р а т о с ф е р а катмары бар. Орт. темп-расы төмөнкү чегинде, тропопаузага жакын ‒40°тан ‒80°ка чейин өзгөрөт; жогорку чегинде 0°Сге жакындайт (±20°Сге чейин өйдө төмөн болушу мүмкүн). Бул катмар суу буусунун өтө аздыгы, булуттун жоктугу, ал эми озондун арбын болушу менен өзгөчөлөнөт. Стратосферанын үстүндө 50дөн 80‒85 кмге чейинки м е з о с ф е р а жатат. Анда бийиктеген сайын темп-ра төмөндөйт (0°Сден ‒90°Сге чейин), үстүнкү катмар т е р м о с ф е р а деп аталып, 80ден 300‒800 км бийиктикке чейин созулат. Мында негизинен кыска толкундуу күн радиациясын сиӊирип алгандыгына байланыштуу темп-ра 1500°Сге чейин көтөрүлөт. Атмененын эӊ жогорку (300‒500 кмден жогору) өтө суйдаӊ катмары ‒ э к з о с ф е р а деп аталат; андан суутектин тез кыймылдагы жеӊил атомдору космос мейкиндигине учуп кетиши мүмкүн. Атмененын 50 кмден 800 кмге чейинки иондошкон калыӊ катмары ‒ и о н о с ф е р а деп аталат. Алардын чегиндеги анча калыӊ эмес кабатчалар ‒ тропопауза, стратопауза, мезопауза жана термопауза. А-нын абасы газдардын мех. аралашмасынан (негизинен азот 78,1%, кычкылтек 21%, аргон 0,9%, калган %ин башка газдар түзөт) турат; анда о. эле дайыма суу буусу, суу тамчылары, муз кристаллдары, чаӊ ж. б. да болот. А-нын эӊ негизги бөлүгү ‒ суу буусу. Жерге чектеш катмардагы анын өлчөмү ар түрдүү: тропиктеги абада 3% болсо, Антарктидада 2.10^‒5%. Тыгыздыгы улам бийиктеген сайын азайгандыктан, А-нын массасынын таралышы ар түрдүү. Анын 80%ке жакыны тропосферада топтолсо, термосферада 0,05%. Өтө бийиктиктеги аба Жердегиден өзгөчөлөнүп турат. Мында газдардын диссоциацияланышынан А-дагы молекулалар атомго ажырап, бош атомдор жана жаӊы татаал молекулалар пайда болгондуктан, иондошуу процесстери күчөйт. А-нын жогорку катмарында бийиктеген сайын оор салмактуу газдар азайып, жеӊили көбөйөт. А-да болуучу физ. процесстердин энергиясынын негизги булагы ‒ күндүн радиациясы. А. кыска толкундуу күн радиациясын начар сиӊирет, бирок жер бетинен чыккан узун толкундуу жылуу агымдарды жогору өткөзбөйт, ошондуктан жылуулуктун космоско өтүшү азайып, Жердин темп-расы жогорулайт. Аба массалары тынымсыз кыймылда болгондуктан, А-нын бардык катмарларында шамал болуп турат. Ал көп факторлорго байланыштуу, эӊ негизгиси ‒ Жер шарынын ар түрдүү аймагында А-нын бирдей жылбагандыгы. Буга күн нурунун ар түрдүү кубат менен таралышы себеп болот. А-нын текши жылыбагандыгы абанын чоӊ масштабдагы агымдарынын күчөшүнө алып келет (к. Атмосфера циркуляциясы ). А-да болуучу оптикалык, акустикалык, электрдик, метеорол. ж. б. кубулуштар ж-дө к. Атмосфера оптикасы, Атмосфералык электр, Метеорологиялык элементтер ж. б. Жер жана андагы тиричилик үчүн А-нын мааниси зор. А-да жаан-чачындан пайда болгон суу жер кыртышынын түзүлүшүн өзгөртүүдө негизги ролду ойнойт. Тоо тектердин талкаланышына, темп-ранын өзгөрүп турушуна д. у. с-га А-лык факторлор себеп болот. А. Жер кыртышын асмандан түшүүчү метеориттерден сактайт. Метеориттердин көпчүлүгү А-нын тыгыз катмарына жетери менен эле күйүп кетет. Тирүү организмдердин жашоо тиричилиги А-нын өнүгүшүнө чоӊ таасир тийгизүү менен бирге алар өз иретинде А-лык шарттарга көз каранды. Мис., тирүү организмдерге чоӊ зыян келтирүүчү Күндүн ультра кызгылт көк нурлары жерге жетпестен А. катмарларына сиӊет. А-дагы кычкылтек жан-жаныбарлар менен өсүмдүктөрдүн дем алуусун камсыз кылат, андагы көмүр кычкыл газы өсүмдүктөрдүн азыктануусуна керек. Климаттык факторлор, айрыкча темп-ралык режим менен нымдуулук адамдын тиричилигине жана ден соолугуна өтө чоӊ таасир тийгизет. Климаттын мааниси өзгөчө айыл чарбасы үчүн чоӊ. А-ны изилдөө байыркы замандан бери жүргүзүлгөнү менен аны изилдөөчү илим ‒ метеорология 19-к-да гана пайда болгон. Метеорологиянын тармактарына А. физикасы, А. химиясы, климатология, синоптикалык жана динамикалык метеорология ж. б. кирет. Табигаттагы биол. процесстерге А-лык факторлордун тийгизүүчү таасирин биометеорология менен айыл чарба метеорологиясы изилдейт. А-да болуучу кубулуштарды байкоо үчүн жер шарынын ар түрдүү аймактарында метеорол. станциялар, посттор коюлган. Жерден метеорол. байкоолорду жүргүзүүдө радиолокация чоӊ роль ойнойт. Метеорол. изилдөөлөрдө радиозонддордун жардамы менен А-нын басымын, шамалдын ылдамдыгы менен багытын, темп-раны, абанын нымдуулугун ченөө максатында А-ны тик зонддоонун мааниси чоӊ. А-ны изилдөөдө самолёт, автоматтык аэростат, метеорол. спутник, ракеталар пайдаланылат.
Ад.: Будыко М. И. Климат в прошлом и будущем. Л., 1980; Будыко М. И., Ронов А. Б., Яншин А. Л. История атмосферы. Л., 1985; Атмосфера: Справочник Л., 1991; Хромов С. П., Петросянц М. А. Метеорология и климатология. 5-е изд. М., 2001.