АРАБ ТААНУУ ИЛИМИ

АРАБ ТААНУУ ИЛИМИ, а р а б и с т и к а – араб элдеринин тарыхын, экономикасын, тил жана адабиятын, маданиятын, коомдук ой-пикирин изилдөөчү гуманитардык илимдердин жыйындысы. «Арабистика» термини Европада жаңы доордо пайда болгон. Чыгыш өлкөлөрү менен бол­гон соода жана дипломатиялык мамилелердин өнүгүшү араб өлкөлөрүнө болгон кызыгууну пайда кылган. Арабдардын этнографиясы, географиясы, тарыхы, мусулман укугу боюнча араб тилинде жазган авторлордун көп сандаган эмгектери, айрым мамлекеттик ишмерлердин, дин менен маданияттын ири өкүлдөрүнүн таржымалдары изилдөөчүлөрдүн араб дүйнөсүнө болгон илимий кызыгуусун да жого­рулаткан. Батыш Европада араб таануу илими 16-кылымдын аягында пайда болот. 17–18-кылымдарда Рим, Париж, Лейден шаарлары араб таануу илиминин негизги борборлоруна айланган. Араб таануу илими диний үрп-адаттарга тыгыз бай­ланыштуу болгондуктан, Куранга түшүндүрмө берүү үчүн араб тилин үйрөнүү зарылдыгы ке­лип чыккан. 17-кылымдын башында голландиялык филолог Т. Эрпениус араб грамматикасын түзүп, Европа­да араб филологиясына негиз салган. 17-кылымда араб тарыхы, географиясы, маданияты боюнча Батыш Европа окумуштуулары жыйнаган үзүндү маалыматтарды Чыгыш өлкөлөрүн изилдөөчүлөр англичан Э. Пококк, француз Б. д’Эрбело жалпылаган. 18-кылымда немец арабисти И. Я. Рейске арабистиканын диний окуудан бөлүү зарылдыгын жана Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхын, маданиятын дүйнөлүк тарыхтын жана маданияттын бир бөлүгү деп эсептөөнү талап кылган. 19-кылымда батыш европалык өлкөлөрдүн колониялык саясаты араб таануу илиминин өнүгүшүнө түрткү болгон. 19-кылымдын аягы - 20-кылымдын башында, айрыкча грамматиканын, лексикографиянын жана адабият таануунун өркүндөшүнө Франция, Норвегия, Улуу Британия, Германия, Голландиянын жана Венгриянын бир катар окумуштуулары чоң салым киргизген. 1827-жылы Россияда А. В. Болдыревдин араб грамматикасы жана хрестоматиясы басылып чыккан. Орус Араб таануу илиминин өнүгүшүндө X. Д. Френ, Н. А. Медников, П. С. Савельев, В. Р. Розендин да эмгектери зор роль ойногон. Араб филологиясындагы жетишкендиктер Европа жана Чыгыш өлкөлөрүнүн кол жазма фондуларында сакталып жаткан орто кылымдарга тиешелүү жазма даректерди басып чыгарууга ыңгайлуу шарт түзгөн. 19-20-кылымдарда араб тилиндеги тарыхый географиялык эмгектерди жарыялоого, айрымдарын европалык тилдерге которууга батыш европалык көп арабисттер катышкан. Араб тилиндеги мурда басылып чыкпаган жазма даректерди жарыялоо тарыхый изилдөөлөрдүн башталышына да негиз салган. 19-кылымдын башында алар негизинен арабдардын жылнаамаларын баяндоо менен чектелген. Бирок 19-кылымдын орто ченинен жазма даректерди сын көз менен талдаган (А. Шпренгер, Р. Дози, А. Кремер, Гольдциер ж. б.) эмгектер пайда боло баштаган. Бул эмгектерде ислам дини арабдардын коомдук турмушунун, маданиятынын өнүгүшүн шарттаган негизги фактор ка­тары бааланат. Мындай көз караштар «Ислам энциклопедиясынын» (Лейден, 1908-38, англис, француз, немец жана түрк тилдеринде) 1-басылышынан байкалат. Араб өлкөлөрүнүн коомдук-экон. өнүгүшүнүн маселелери тарыхтын соңку жаңы доорундагы араб таануу илиминде толугураак чагылдырыла баштаган. Бул маселелер боюнча чет өлкөлүк арабисттер Ж. Соваже, Э. Леви-Провансаль, К. Казн, Ж. Берк (Франция), К. Беккер, Г. Кампфмейер (Германия), Д. Деннет, Б. Льюис, С. Лонгриг(Англия), А. Поляк, Д. Айалон (Израиль), А. Наллино, Э. Росси (Италия), Ш. Иссави, Дж. Хейворт-Дэнн (АКШ) ж. б. эм­гектери жарык көргөн. Алардын көз караштары «Ислам энциклопедиясынын» 2-басылышынан орун алган (Лейден – Париж, 1954-1969). Араб таануу илиминин өнүгүшүндө араб окумуштууларынын эмгектеринин да мааниси зор. Азыр араб историографиясы (Рашид аль-Баррави, Абдаррахман ар-Рафии, Мухаммед Сабри ж. б.) колониализмге каршы багытталып отурат. Революцияга чейинки орус Араб таануу илиминин жакшы салттары советтик изил­дөөчүлөр И. Ю. Крачковский, В. В. Бартольд, А. Е. Крымский, Е. А. Беляев, Н. В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский, И. П. Петрушевский ж. б.), тарабынан улантылган. араб таануу илиминин проблемалары Москвадагы Чыгыш өлкөлөрүнүн институтунда, Африка институтунда, Россия ИАнын этно­графия, философия институттарында, Азербайжандын, Грузиянын, Өзбекстандын, Тажикстандын ИАларында изилденүүдө. Арабисттер Москва, Санкт-Петербург, Баку, Ташкент, Лейден, Па­риж, Оксфорд, Кембридж, Гарвард ж. б. шаарлардагы университеттерде даярдалат.

Ч. Жумагулов.