Difference between revisions of "АНД ТООЛОРУ"
м (→top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (2), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (20)) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АНД ТООЛОРУ'''-- Анд Кордильерасы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) - Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң ''км'') ж-а эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 ''м).'' Түш. Американы түндүгүнөн бүт ж-а батышынан курчайт; ''Кордильеранын'' түш. бөлүгү. А. т. – соңку көтөрүлүүлөрдүн натыйжасында Анд (Кордильера) геосинклиналдык бүктөлүү кырчоосунун ордуна кайра пайда болгон тоо. А. т. негизинен түстүү металл рудаларына (Борб. А. т.) бай, алдынкы ж-а тоо алдындагы ийилген жерлерде нефть, газ (Кариб, Борб. А. т.) кендери бар. А. т. негизинен меридиан багытында жарыш жаткан Чыгыш Кордильера, Борб. Кордильера, Батыш Кордильера, Жээк Кордильера кырка тоолорунан турат. | '''АНД ТООЛОРУ'''-- Анд Кордильерасы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) - Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң ''км'') <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 ''м).'' Түш. Американы түндүгүнөн бүт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батышынан курчайт; ''Кордильеранын'' түш. бөлүгү. А. т. – соңку көтөрүлүүлөрдүн натыйжасында Анд (Кордильера) геосинклиналдык бүктөлүү кырчоосунун ордуна кайра пайда болгон тоо. А. т. негизинен түстүү металл рудаларына (Борб. А. т.) бай, алдынкы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тоо алдындагы ийилген жерлерде нефть, газ (Кариб, Борб. А. т.) кендери бар. А. т. негизинен меридиан багытында жарыш жаткан Чыгыш Кордильера, Борб. Кордильера, Батыш Кордильера, Жээк Кордильера кырка тоолорунан турат. | ||
Булардын аралыктарында ички бөксө тоолор м-н платолор (Пуна, Альтиплано-Боливия м-н Перуда) ж-а ойдуңдар жайгашкан. Табигый өзгөчөлүктөрү ж-а орографиясы б-ча Түн., Борб. ж-а Түш. А. т-на бөлүнөт. Түн. А. т. Кариб Анд тоолоруна, үч негизги Кордильерадан (Чыгыш, | Булардын аралыктарында ички бөксө тоолор <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> платолор (Пуна, Альтиплано-Боливия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Перуда) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ойдуңдар жайгашкан. Табигый өзгөчөлүктөрү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орографиясы б-ча Түн., Борб. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түш. А. т-на бөлүнөт. Түн. А. т. Кариб Анд тоолоруна, үч негизги Кордильерадан (Чыгыш, | ||
Батыш ж-а Борб.) турган Түн.-Батыш А. т-на ж-а негизги эки Кордильерадан (Батыш ж-а Чыгыш) турган, Экватордук А. т-на бөлүнөт. Борб. | Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борб.) турган Түн.-Батыш А. т-на <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> негизги эки Кордильерадан (Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чыгыш) турган, Экватордук А. т-на бөлүнөт. Борб. | ||
А. т. (28° түш. к. чейин) Перу А. т-н ж-а Борб. А. т-нун өзүн же Борб. А. тайпак тоосун камтыйт. Түш. А. т. Чили - Аргентина же субтропиктик А.т-на, Патагония Анд тоолоруна бөлүнөт. А. т. алты климаттык алкакта (экватордук, | А. т. (28° түш. к. чейин) Перу А. т-н <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Борб. А. т-нун өзүн же Борб. А. тайпак тоосун камтыйт. Түш. А. т. Чили - Аргентина же субтропиктик А.т-на, Патагония Анд тоолоруна бөлүнөт. А. т. алты климаттык алкакта (экватордук, | ||
түн. ж-а түш. субэкватордук, түш. тропиктик, субтропиктик ж-а мелүүн) жатып, чыгыш[[File:АНД ТООЛОРУ 1_90.png | thumb | Котопахи жанар тоосу.]] | түн. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> түш. субэкватордук, түш. тропиктик, субтропиктик <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> мелүүн) жатып, чыгыш[[File:АНД ТООЛОРУ 1_90.png | thumb|Котопахи жанар тоосу.]] | ||
[[File:АНД ТООЛОРУ_91.png | thumb | Орографиялык схема]] | [[File:АНД ТООЛОРУ_91.png | thumb|Орографиялык схема]] | ||
(ылымта) ж-а батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борб. бөлүгүндө) турат. А. т. | (ылымта) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борб. бөлүгүндө) турат. А. т. | ||
океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка ж-а анын куймалары, о. эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена д., Патагониянын дарыялары башталат. | океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын куймалары, о. эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена д., Патагониянын дарыялары башталат. | ||
А. т-нда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түн.-Батыш А. т-нан Борб. А. т-нун түштүгүнө чейинки | А. т-нда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түн.-Батыш А. т-нан Борб. А. т-нун түштүгүнө чейинки | ||
айдарым нымдуу капталдарын экватордук ж-а | айдарым нымдуу капталдарын экватордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> | ||
тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт. | тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт. | ||
Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада ж-а тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик А. т-нда дайыма жашыл кургак субтропик токою ж-а бадал, 38° түш. кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу ж-а аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу А. т-на | Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик А. т-нда дайыма жашыл кургак субтропик токою <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бадал, 38° түш. кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу А. т-на | ||
ж-а Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына ж-а 5–28° түш. кеңдиктердин аралыгындагы | <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 5–28° түш. кеңдиктердин аралыгындагы | ||
Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү | Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү | ||
мүнөздүү. А. т. – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.<br> | мүнөздүү. А. т. – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.<br> | ||
16:56, 5 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АНД ТООЛОРУ-- Анд Кордильерасы (инктердин тилинде а н т а – жез, жездүү тоо) - Жер шарындагы тоо системасынын эң узуну (9 миң км) жана эң бийиктеринен (Аконкагуа чокусу, 6959 м). Түш. Американы түндүгүнөн бүт жана батышынан курчайт; Кордильеранын түш. бөлүгү. А. т. – соңку көтөрүлүүлөрдүн натыйжасында Анд (Кордильера) геосинклиналдык бүктөлүү кырчоосунун ордуна кайра пайда болгон тоо. А. т. негизинен түстүү металл рудаларына (Борб. А. т.) бай, алдынкы жана тоо алдындагы ийилген жерлерде нефть, газ (Кариб, Борб. А. т.) кендери бар. А. т. негизинен меридиан багытында жарыш жаткан Чыгыш Кордильера, Борб. Кордильера, Батыш Кордильера, Жээк Кордильера кырка тоолорунан турат. Булардын аралыктарында ички бөксө тоолор менен платолор (Пуна, Альтиплано-Боливия менен Перуда) жана ойдуңдар жайгашкан. Табигый өзгөчөлүктөрү жана орографиясы б-ча Түн., Борб. жана Түш. А. т-на бөлүнөт. Түн. А. т. Кариб Анд тоолоруна, үч негизги Кордильерадан (Чыгыш, Батыш жана Борб.) турган Түн.-Батыш А. т-на жана негизги эки Кордильерадан (Батыш жана Чыгыш) турган, Экватордук А. т-на бөлүнөт. Борб. А. т. (28° түш. к. чейин) Перу А. т-н жана Борб. А. т-нун өзүн же Борб. А. тайпак тоосун камтыйт. Түш. А. т. Чили - Аргентина же субтропиктик А.т-на, Патагония Анд тоолоруна бөлүнөт. А. т. алты климаттык алкакта (экватордук,
түн. жана түш. субэкватордук, түш. тропиктик, субтропиктик жана мелүүн) жатып, чыгыш
(ылымта) жана батыш (айдарым) капталдарындагы жаан-чачындын өлчөмү кескин түрдө айырмаланып (айрыкча борб. бөлүгүндө) турат. А. т.
океан аралык суу бөлгүч болуп эсептелет. Андан Амазонка жана анын куймалары, о. эле Ориноко, Парагвай, Парананын куймалары, Магдалена д., Патагониянын дарыялары башталат.
А. т-нда дүйнөдөгү ири көлдөрдүн ичинен эң бийик тоо көлү – Титикака жайгашкан. Түн.-Батыш А. т-нан Борб. А. т-нун түштүгүнө чейинки
айдарым нымдуу капталдарын экватордук жана
тропиктик нымдуу токой (тоо гилеясы) ээлейт.
Ал үч бийиктик алкакка (тьерра-кальенте, тьерра-темплада жана тьерра-фриа) бөлүнөт. Субтропиктик А. т-нда дайыма жашыл кургак субтропик токою жана бадал, 38° түш. кеңдиктен түштүктө дайыма жашыл нымдуу жана аралаш токой өсөт. Бийик платолорго – түндүгүнө экватордук тоолуу парамос шалбаасы, Перу А. т-на
жана Пунанын чыгышына бийик тоолуу тропиктик кургак халка талаасы, Пунанын батышына жана 5–28° түш. кеңдиктердин аралыгындагы
Тынч океандык батыш жээкке чөл өсүмдүктөрү
мүнөздүү. А. т. – хина дарагынын, кока, картошка ж. б. баалуу өсүмдүктөрдүн мекени.
Ад.: Герт Г. Геология Анд. Пер. с нем. М., 1959;
Кордильеры Америки. Пер. с англ. М., 1967;
Физическая география материков и океанов. М., 1988.8.
Э. Султаналиев.