Difference between revisions of "АНТАРКТИДА"
м (→top: clean up, replaced: м-н → <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (7), ж-а → <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> (11)) |
|||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АНТАРКТИДА'''– Антарктикадагы материк, дээрлик Түш. уюл тегерегинин ичинде жайгашкан. Аянты 13 975 миң ''км<sup>2</sup>.'' Жээктеринде (уз. 30 миң | '''АНТАРКТИДА'''– Антарктикадагы материк, дээрлик Түш. уюл тегерегинин ичинде жайгашкан. Аянты 13 975 миң ''км<sup>2</sup>.'' Жээктеринде (уз. 30 миң | ||
''км''ден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч ж-а Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. Түш. Америка тарапка кууш Антарктида ж. а. созулуп жатат. А. – дүйнөдөгү эң бийик материк. Муз кыртышынын бетинин орт. бийикт. 2040 2040 ''м,'' б. а. калган бардык материктердин бетинин орт. бийиктигинен 2,8 эсе (730 ''м''ге) жогору. Материктин муздун астындагы накта бетинин орт. бийикт. 410 ''м;'' кыйла бөлүгү деңиз деңг. төмөн жатат. А. башка материктерден зор муз каптоосу м-н айырмаланат; материктин аймагынын 0,2 - | ''км''ден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. Түш. Америка тарапка кууш Антарктида ж. а. созулуп жатат. А. – дүйнөдөгү эң бийик материк. Муз кыртышынын бетинин орт. бийикт. 2040 2040 ''м,'' б. а. калган бардык материктердин бетинин орт. бийиктигинен 2,8 эсе (730 ''м''ге) жогору. Материктин муздун астындагы накта бетинин орт. бийикт. 410 ''м;'' кыйла бөлүгү деңиз деңг. төмөн жатат. А. башка материктерден зор муз каптоосу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат; материктин аймагынын 0,2 - | ||
0,3% ин (айрым тоо чокулары м-н кырка тоолорду, о. эле жээктердеги чакан жерлерди - Антарктида оазистерин) гана муз каптаган эмес.[[File:АНТАРКТИДА_100.png | thumb | Антарктиданын жээги.]] | 0,3% ин (айрым тоо чокулары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кырка тоолорду, о. эле жээктердеги чакан жерлерди - Антарктида оазистерин) гана муз каптаган эмес.[[File:АНТАРКТИДА_100.png | thumb|Антарктиданын жээги.]] | ||
Муздун орт. калыңдыгы 1720 ''м,'' эң калың жери 4300 ''м''ден ашык, жалпы көлөмү 24 млн ''км<sup>3</sup>.'' Муз океанга чейин түшүп, Ронна, Росс, Ларсен ж. б. шельф мөңгүлөрүн пайда кылат. Материктин көп бөлүгүн Антарктида платформасы, калганын Анд (Антарктанд) тоолорунун уландысы болгон Антарктида бүктөлүү кырчоосу түзөт; бул эки регионду бири биринен Уэдделл ж-а Росс деңиздеринин грабени бөлөт. А. таш көмүргө, темир, жез ж-а коргошунга бай; бром, калай, марганец, молибден; графит, тоо хрусталы кендери ачылган.ган.<br>А-нын жеринин бети Жер шарындагы эң ири бөксө тоону түзөт. А-ны баштан аяк кесип өткөн Трансантарктида тоолору материкти геол. түзүлүшү ж-а рельефи б-ча ар башка эки бөлүккө - Батыш ж-а Чыгыш А-га бөлөт. Чыгыш А-нын борб. бөлүгүн Совет платосу (бийикт. 4000 ''м''гe чейин) ээлейт; ал түндүктү карай жапыздап, Эл аралык геодезия жылы өрөөнүн пайда кылат. Жээк бойлой Королева Мод жери кырка тоосу, Чарлз канзаада тоолору ж. б. жайгашкан. Батыш А-нын жери жалпысынан бир кыйла жапыз, кырка тоолор материктин ички аймактарында (Элсуорт тоолорунун бийикт. 5140 140 ''м''ге чейин – материктин эң бийик жери) ж-а жээк бойлой жайгашкан. Бийик тоолор терең өрөөндөр м-н кезектешип жатат. Негизги тоо көтөрүлүштөр – муз астындагы Гамбурцев ж-а Вернадский тоолору.<br>Климатынын өзгөчөлүгү б-ча А. үч зонага (бийик тоолуу ички материктик, муз капталы, жээк) | Муздун орт. калыңдыгы 1720 ''м,'' эң калың жери 4300 ''м''ден ашык, жалпы көлөмү 24 млн ''км<sup>3</sup>.'' Муз океанга чейин түшүп, Ронна, Росс, Ларсен ж. б. шельф мөңгүлөрүн пайда кылат. Материктин көп бөлүгүн Антарктида платформасы, калганын Анд (Антарктанд) тоолорунун уландысы болгон Антарктида бүктөлүү кырчоосу түзөт; бул эки регионду бири биринен Уэдделл <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Росс деңиздеринин грабени бөлөт. А. таш көмүргө, темир, жез <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коргошунга бай; бром, калай, марганец, молибден; графит, тоо хрусталы кендери ачылган.ган.<br>А-нын жеринин бети Жер шарындагы эң ири бөксө тоону түзөт. А-ны баштан аяк кесип өткөн Трансантарктида тоолору материкти геол. түзүлүшү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> рельефи б-ча ар башка эки бөлүккө - Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чыгыш А-га бөлөт. Чыгыш А-нын борб. бөлүгүн Совет платосу (бийикт. 4000 ''м''гe чейин) ээлейт; ал түндүктү карай жапыздап, Эл аралык геодезия жылы өрөөнүн пайда кылат. Жээк бойлой Королева Мод жери кырка тоосу, Чарлз канзаада тоолору ж. б. жайгашкан. Батыш А-нын жери жалпысынан бир кыйла жапыз, кырка тоолор материктин ички аймактарында (Элсуорт тоолорунун бийикт. 5140 140 ''м''ге чейин – материктин эң бийик жери) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жээк бойлой жайгашкан. Бийик тоолор терең өрөөндөр <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кезектешип жатат. Негизги тоо көтөрүлүштөр – муз астындагы Гамбурцев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Вернадский тоолору.<br>Климатынын өзгөчөлүгү б-ча А. үч зонага (бийик тоолуу ички материктик, муз капталы, жээк) | ||
бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык борб. бөлүгүн | бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык борб. бөлүгүн | ||
[[File:АНТАРКТИДА_101.png | thumb | АНТАРКТИДА]] | [[File:АНТАРКТИДА_101.png | thumb|АНТАРКТИДА]] | ||
[[File:АНТАРКТИДА_102.png | thumb | АНТАРКТИДА. Тектоникалык карта]] | [[File:АНТАРКТИДА_102.png | thumb|АНТАРКТИДА. Тектоникалык карта]] | ||
ээлеп, такай катаалдыгы, Жер шарындагы эң төмөнкү темп-расы, аба ырайынын ачык болушу ж-а анча катуу сокпогон шамалы м-н айырмаланат. Бул зонада кыш айларынын орт. темпрасы –60°Сден –70°Сге чейин. Эң төмөнкү темпрасы –90°Сге чейин болушу мүмкүн (Чыгыш станциясында –88,3°С темп-pa катталган). Муз каптал зонасы ички материктик зонадан түндүктө жайгашып, А-ны жазылыгы 700–800 ''км'' келген тилке б-ча курчайт. Мында айлык орт. темпра –30°Сден –50°Сге жетет; төмөнкү темп-ра, материктин ички аймактарынан такай соккон катуу шамал ж-а бурганак мүнөздүү. Жээк зонасы А-ны ичке тилке б-ча курчап, салыштырмалуу жогорку темп-расы (кышында –8°Сден | ээлеп, такай катаалдыгы, Жер шарындагы эң төмөнкү темп-расы, аба ырайынын ачык болушу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анча катуу сокпогон шамалы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат. Бул зонада кыш айларынын орт. темпрасы –60°Сден –70°Сге чейин. Эң төмөнкү темпрасы –90°Сге чейин болушу мүмкүн (Чыгыш станциясында –88,3°С темп-pa катталган). Муз каптал зонасы ички материктик зонадан түндүктө жайгашып, А-ны жазылыгы 700–800 ''км'' келген тилке б-ча курчайт. Мында айлык орт. темпра –30°Сден –50°Сге жетет; төмөнкү темп-ра, материктин ички аймактарынан такай соккон катуу шамал <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бурганак мүнөздүү. Жээк зонасы А-ны ичке тилке б-ча курчап, салыштырмалуу жогорку темп-расы (кышында –8°Сден | ||
–35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) м-н айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– 60 | –35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– 60 | ||
60 ''м/сек,'' айрым учурда 90 ''м/''секга, жетет. Жаан-чачын А-га кар түрүндө гана жаайт (борборунда 30–50 ''мм,'' жээктеринде 700–1000 ''мм).'' Оазистерине уюлдук чөл тибиндеги ландшафт мүнөздүү. Көлдөрүнүн курамы ар кандай, өтө туздуулары да бар; айрым көлдөрүнүн музу жайында да эрибейт. Орг. дүйнөгө жарды. Өсүмдүк м-н жаныбарлары Антарктидалык облуска таандык. Флорасынын көпчүлүгү споралуу өсүмдүктөр – мамык чөп, эңилчек, балыр, козу карын ж-а бактериялар. Антарктида ж. а-нда гүлдүү өсүмдүктөр, папоротник сымалдар кездешет. A-да учуучу курт-кумурска, кургакта жашоочу сүт эмүүчүлөр, балык жок. Канаттуулардан пингвиндер; муунак буттуулардан кенекуйрук буттуулар ж. б. кездешет. A-да туруктуу жашаган эл жок. Материкте ж-а ага жакын аралдарда 12 өлкөнүн 40ка жакын (1980) ил. станциялары м-н базалары бар. А-нын укук абалы 1959-жылдагы Эл аралык келишим б-ча жөнгө салынат (к. ''Антарктика).''<br> | 60 ''м/сек,'' айрым учурда 90 ''м/''секга, жетет. Жаан-чачын А-га кар түрүндө гана жаайт (борборунда 30–50 ''мм,'' жээктеринде 700–1000 ''мм).'' Оазистерине уюлдук чөл тибиндеги ландшафт мүнөздүү. Көлдөрүнүн курамы ар кандай, өтө туздуулары да бар; айрым көлдөрүнүн музу жайында да эрибейт. Орг. дүйнөгө жарды. Өсүмдүк <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жаныбарлары Антарктидалык облуска таандык. Флорасынын көпчүлүгү споралуу өсүмдүктөр – мамык чөп, эңилчек, балыр, козу карын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бактериялар. Антарктида ж. а-нда гүлдүү өсүмдүктөр, папоротник сымалдар кездешет. A-да учуучу курт-кумурска, кургакта жашоочу сүт эмүүчүлөр, балык жок. Канаттуулардан пингвиндер; муунак буттуулардан кенекуйрук буттуулар ж. б. кездешет. A-да туруктуу жашаган эл жок. Материкте <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ага жакын аралдарда 12 өлкөнүн 40ка жакын (1980) ил. станциялары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> базалары бар. А-нын укук абалы 1959-жылдагы Эл аралык келишим б-ча жөнгө салынат (к. ''Антарктика).''<br> | ||
Ад.: Атлас Антарктиды. М. Л., ГУГК, 1966, т.1, | Ад.: Атлас Антарктиды. М. Л., ГУГК, 1966, т.1, | ||
1969, т. 2; ''Марков К. К.'' и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968..<br> | 1969, т. 2; ''Марков К. К.'' и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968..<br> | ||
М. Кадыркулов.<br> | М. Кадыркулов.<br> | ||
17:03, 5 Декабрь (Бештин айы) 2022 -деги абалы
АНТАРКТИДА– Антарктикадагы материк, дээрлик Түш. уюл тегерегинин ичинде жайгашкан. Аянты 13 975 миң км2. Жээктеринде (уз. 30 миң кмден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч жана Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. Түш. Америка тарапка кууш Антарктида ж. а. созулуп жатат. А. – дүйнөдөгү эң бийик материк. Муз кыртышынын бетинин орт. бийикт. 2040 2040 м, б. а. калган бардык материктердин бетинин орт. бийиктигинен 2,8 эсе (730 мге) жогору. Материктин муздун астындагы накта бетинин орт. бийикт. 410 м; кыйла бөлүгү деңиз деңг. төмөн жатат. А. башка материктерден зор муз каптоосу менен айырмаланат; материктин аймагынын 0,2 -
0,3% ин (айрым тоо чокулары менен кырка тоолорду, о. эле жээктердеги чакан жерлерди - Антарктида оазистерин) гана муз каптаган эмес.
Муздун орт. калыңдыгы 1720 м, эң калың жери 4300 мден ашык, жалпы көлөмү 24 млн км3. Муз океанга чейин түшүп, Ронна, Росс, Ларсен ж. б. шельф мөңгүлөрүн пайда кылат. Материктин көп бөлүгүн Антарктида платформасы, калганын Анд (Антарктанд) тоолорунун уландысы болгон Антарктида бүктөлүү кырчоосу түзөт; бул эки регионду бири биринен Уэдделл жана Росс деңиздеринин грабени бөлөт. А. таш көмүргө, темир, жез жана коргошунга бай; бром, калай, марганец, молибден; графит, тоо хрусталы кендери ачылган.ган.
А-нын жеринин бети Жер шарындагы эң ири бөксө тоону түзөт. А-ны баштан аяк кесип өткөн Трансантарктида тоолору материкти геол. түзүлүшү жана рельефи б-ча ар башка эки бөлүккө - Батыш жана Чыгыш А-га бөлөт. Чыгыш А-нын борб. бөлүгүн Совет платосу (бийикт. 4000 мгe чейин) ээлейт; ал түндүктү карай жапыздап, Эл аралык геодезия жылы өрөөнүн пайда кылат. Жээк бойлой Королева Мод жери кырка тоосу, Чарлз канзаада тоолору ж. б. жайгашкан. Батыш А-нын жери жалпысынан бир кыйла жапыз, кырка тоолор материктин ички аймактарында (Элсуорт тоолорунун бийикт. 5140 140 мге чейин – материктин эң бийик жери) жана жээк бойлой жайгашкан. Бийик тоолор терең өрөөндөр менен кезектешип жатат. Негизги тоо көтөрүлүштөр – муз астындагы Гамбурцев жана Вернадский тоолору.
Климатынын өзгөчөлүгү б-ча А. үч зонага (бийик тоолуу ички материктик, муз капталы, жээк)
бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык борб. бөлүгүн
ээлеп, такай катаалдыгы, Жер шарындагы эң төмөнкү темп-расы, аба ырайынын ачык болушу жана анча катуу сокпогон шамалы менен айырмаланат. Бул зонада кыш айларынын орт. темпрасы –60°Сден –70°Сге чейин. Эң төмөнкү темпрасы –90°Сге чейин болушу мүмкүн (Чыгыш станциясында –88,3°С темп-pa катталган). Муз каптал зонасы ички материктик зонадан түндүктө жайгашып, А-ны жазылыгы 700–800 км келген тилке б-ча курчайт. Мында айлык орт. темпра –30°Сден –50°Сге жетет; төмөнкү темп-ра, материктин ички аймактарынан такай соккон катуу шамал жана бурганак мүнөздүү. Жээк зонасы А-ны ичке тилке б-ча курчап, салыштырмалуу жогорку темп-расы (кышында –8°Сден
–35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) менен айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– 60
60 м/сек, айрым учурда 90 м/секга, жетет. Жаан-чачын А-га кар түрүндө гана жаайт (борборунда 30–50 мм, жээктеринде 700–1000 мм). Оазистерине уюлдук чөл тибиндеги ландшафт мүнөздүү. Көлдөрүнүн курамы ар кандай, өтө туздуулары да бар; айрым көлдөрүнүн музу жайында да эрибейт. Орг. дүйнөгө жарды. Өсүмдүк менен жаныбарлары Антарктидалык облуска таандык. Флорасынын көпчүлүгү споралуу өсүмдүктөр – мамык чөп, эңилчек, балыр, козу карын жана бактериялар. Антарктида ж. а-нда гүлдүү өсүмдүктөр, папоротник сымалдар кездешет. A-да учуучу курт-кумурска, кургакта жашоочу сүт эмүүчүлөр, балык жок. Канаттуулардан пингвиндер; муунак буттуулардан кенекуйрук буттуулар ж. б. кездешет. A-да туруктуу жашаган эл жок. Материкте жана ага жакын аралдарда 12 өлкөнүн 40ка жакын (1980) ил. станциялары менен базалары бар. А-нын укук абалы 1959-жылдагы Эл аралык келишим б-ча жөнгө салынат (к. Антарктика).
Ад.: Атлас Антарктиды. М. Л., ГУГК, 1966, т.1,
1969, т. 2; Марков К. К. и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968..
М. Кадыркулов.