АНТРОПОЛОГИЯ

(антропо... ж-а ...логия) –

адамдын дене түзүлүшү ж-а психикалык абалын, социалдык ишмердүүлүгүн ж-а мад-тын изилдөөчү илимдердин жыйындысы. А. терминин алгач Аристотель киргизген. 19-к-дын ортосунан А-нын илимдеги орду, мазмуну ж-дө эки түрдүү көз караш калыптанган. 1) А. илим катары адамзаттын табигый тарыхын, материалдык ж-а рухий мад-тын, психологиясын, тилин ж. б. изилдейт. Мындай көз карашты АКШ, Батыш Европа элдеринин антропологдору колдогон. 2) Мейкиндикте ж-а мезгилде адамзат организминдеги өзгөрүүлөр, алардын закондору, аны башкарган факторлор ж-дөгү илимге маани берүү. Бул көз карашты негизинен сов. ж-а орус окумуштуулары жактаган. А. терми­ни Европа, Россия ж-а Түн. Америка өлкөлөрүндө илимдин үч тармагын – социалдык же маданий А. (этнография), физ. же биол. А. (А-нын өзү), кээде лингвистиканын тарыхын ж-а археологияны түшүндүрүү үчүн колдонулат. Социал­дык (маданий) А. термини негизинен Улуу Британияда ж-а Түн. Америка өлкөлөрүндө кабыл алынган. Социалдык А. – адамдын социал­дык ишмердүүлүгүн ж-а мад-тын изилдейт. Ал этногр. баяндамаларга таянат. Байыркы жазуучулар – тарыхый ж-а геогр. эмгектердин авторлору (Геродот, Ксенофонт, Страбон, Г. Юлий Це­зарь, Тацит, Клавдий Птолемей ж. б.) ар түрдүү элдердин мад-ты ж-дө алгачкы маалыматтарды чогултушкан. О. кылымда Араб авторлору (Бируни, Масуди, Ибн Фадлан ж. б.) Чыгыштагы ж-а Россиядагы европ. саякатчылар (Дж. Да Плано Карпини, Марко Поло, В. Рубрук) колониялык доордогу деңиз саякатчылары (X. Колумб, Ф. Магеллан, Дж. Кук ж. б.) ж-а миссионерлер (Д. де Ланда, Ж. Лафито ж. б.) элдердин тарыхы ж-дөгү баяндамаларды кал­тырышкан. 20-к-дын ортосунда уруучулук систе­ма, нике ж-а бийлик мамилелери, турмуштук үрп-адат, салттар, ритуал, мифология, фольк­лор ж. б. б-ча ири материалдар жыйналып, аккультурация ж-а маданий инновация ж. б. изилдөө иштери жүргүзүлгөн. Социалдык A-да бул маалыматтарды системалаштыруу үчүн статис­тика методу, тарыхый маселелерди чечүүдө, та­рыхый изилдөөлөрдө тарыхый А. методу, о. эле социол., психол., лингв, ыкмалар колдонулган. Дифференциялык тематикалар ж-а ыкмалардын негизинде социал. А. ар түрдүү багыттарга: эко­ном., саясий, юрид., педагог., лингв., психол., балдар А., гендердик А., мед., муз., шаардык, конфликттик А., визуалдык А. ж. б. бөлүнгөн. Физ. (биол.) А. – биологиянын бир бөлүгү, адам­заттын биол. өзгөчөлүктөрүн, табигый тарыхын ж-а адамдын организминин жекече өнүгүүсүн изилдейт. Физ. А-нын негизги багыттары: ан­тропогенез ж-дөгү окуу, палеоантропология, популяциялык А. ж-а раса таануу илими, этностук А., физиол. А., конституциялык А. ж. б. Адамдын морфологиясын изилдөөдө А. илими антропометрия, одонтология, краниология ж-а дерматоглифика методдорун кеңири колдонгон. Адамдын баш сөөгүнүн өзгөчөлүктөрүн изилдөөнүн негизинде адамдын баш сөөгү б-ча анын түспөлүн калыбына келтирүүдө сов. антрополог М. М. Герасимов, о. эле П. Брок, Р. Мартин, Л. Лики, А. П. Богданов, Д. Н. Анучин, В. В. Бу­нак, Я. Я. Рогинский ж. б. окумуштуулардын А. илимине кошкон салымы зор. Окумуштуу­лардын изилдөөлөрүнө караганда кыргыз элинин жалпы А-лык тиби европеоид ж-а монго­лоид тектеш расалардын аралашуусунан пайда болуп, түш. сибирь – тураноид расасына кирет. к. (түштүк сибирь кичи расасы). Учурда физ. <anom>A</anom>-да иммунология, физиология, молекулярдык ж-а популяциялык генетика, биометрия методдору пайдаланылат.
Ш. Керимова.