Difference between revisions of "АВАНГАРДИЗМ"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
9-71>KadyrM
м (→‎top: clean up)
 
(8 intermediate revisions by 5 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
  (фр. avantgard - алдынкы чек, алдынкы отряд) - көркөмдүк салттардан кол үзүү ж-а чыг-тын принципиалдуу жаңы формаларын иштеп чыгуу максатында эксперимент жүргүзүүнүн зарылдыгын жарыялаган 20-к-дын ад-ты м-н иск-восундагы багыттардын жыйындысы. Жалпысынан алганда А. өткөн кылымдын туундусу катары эксперименталдык, модернисттик адаттан сырткаркы башталыштарды баса белгилеген изденүүлөрдү бириктирет. «А.» термини көркөм адабий сында адеп колдонулуп, иск-во ж-дө илимге 1950-ж. кирген. Ар кайсы тарыхый этаптарда биринчи жол баштоочулардан болуп, бири-бирине алмашып төмөнкүдөй авангарддык багыттар чыгып турган: кубизм, футуризм, экспрессионизм, абстракционизм;<br>
'''АВАНГАРДИЗМ''' (фр. avantgard - алдынкы чек, алдынкы отряд) - көркөмдүк салттардан кол үзүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чыгармачылыктын принципиалдуу жаңы формаларын иштеп чыгуу максатында эксперимент жүргүзүүнүн зарылдыгын жарыялаган 20-кылымдын адабияты <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> искусствосундагы багыттардын жыйындысы. Жалпысынан алганда авангардизм өткөн кылымдын туундусу катары эксперименталдык, модернисттик адаттан сырткаркы башталыштарды баса белгилеген изденүүлөрдү бириктирет. «Авангардизм» термини көркөм адабий сында адеп колдонулуп, искусство жөнүндө илимге 1950-жылы  кирген. Ар кайсы тарыхый этаптарда биринчи жол баштоочулардан болуп, бири-бирине алмашып төмөнкүдөй авангарддык багыттар чыгып турган: кубизм, футуризм, экспрессионизм, абстракционизм; 1920-30-жылдары  мындай роль ''сюрреализмге'' өткөн; дүйнөлүк согуштан кийин 1940-50-жылдардын аягында биринчи орунга абстракттуу көркөм искусствонун жаңы агымдары чыгышкан. 1960-70-жылдары акционизмдин ар кандай формалары, предмет <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> иштөө (поп-арт), концептуалдык көркөм искусство пайда болот. Көркөм процесстердин кескин тез өнүгүшү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> белгиленген көп факторлордун,<br>анын ичинде батыш өлкөлөрүнө таандык адаттан тыш көркөм турмушту уюш-[[File:АВАНГАРДИЗМ63.png | thumb|К. С. Малевич. «Моно Лиза менен композиция» 1914. Орус музейи (С.Петербург).]]
1920-30-ж. мындай роль ''сюрреализмге'' өткөн;<br>
туруудагы жаңы ыкма көркөм рыноктун таасири астында калыптанды. Авангардизм дин чектери ар кандайча аныкталат: анын аякташы неоавангардизм пайда болгон же постмодернизмдин калыптанган мезгилине дал келет. Бирок ошондой болсо да авангардизм  принциптерин ар кандай өзгөртүүлөргө болгон кызыкчылык жоголгон эмес. Авангардизмдин программаларынын көп түрдүүлүгүнө карабастан, андагы жалпы белгилерди бөлүп көрсөтсө болот. Коомго <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «консервативдүү» салттык маданиятка карата  авангардизм сүрөтчүлөрү туруктуу нааразылык билдирүү, «перманенттик козголоң» позициясын ээлешти. Авангардизмдин принциптүү антитрадиционализми  
дүйнөлүк согуштан кийин 1940-50-ж-дын аягында биринчи орунга абстракттуу көркөм иск-вонун жаңы агымдары чыгышкан. 196070-ж. акционизмдин ар кандай формалары, предмет м-н иштөө (поп-арт), концептуалдык көркөм иск-во пайда болот. Көркөм процесстердин кес-<br>
[[File:АВАНГАРДИЗМ64.png | thumb|Ф. Марк. «Түлкүлөр». 1913. Искусство музейи (Дюссельдорф).]]
кин тез өнүгүшү м-н белгиленген көп факторлордун,<br>
(традиционализмге каршылыгы), анын сулуулуктун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> көркөм сүрөттөөнүн классикалык нормаларынан баш тартышы болуп көрбөгөндөй формалдуу жаңычылдыкка багыт алуусуна же өздүк көркөм искусствосунун эң төмөнкү формаларына, примитивдүүлүгүнө байланышкан.  
а. и. батыш өлкөлөрүнө таандык адаттан тыш көркөм турмушгу уюш-
[[File:АВАНГАРДИЗМ65.png | thumb|С. Дали. «Лобстер-телефон». Аралаш техника (болот, пластмасса, кагаз, резина ж. б.) 1936. Тейт галереясы (Лондон).]]
[[File:АВАНГАРДИЗМ63.png | thumb | К. С. Малевич. «Моно Лиза менен композиция» 1914. Орус музейи (С.Петербург).]]
Көркөм ачылыш, дайыма жаңыланып туруу жөндөмдүүлүгү милдеттүү эрежелерден болуп калды. Муну <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Авангардизмдин программалуулугу манифесттерди түзүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жарыкка чыгаруу, ар дайым келечекке умтулуу, чыгармачылыктын бардык түрүндөгү «долбоорлуулук», көркөм искусство каражаттары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ишке ашырылуучу алдын-ала айтуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> турмуш өзөгүн куруу жөндөмү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> шартталган. Сүрөтчү-авангардист өзүнүн субъективдүү дүйнө моделин жаратат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бул нерсе ошол турмуштун чегинде «экинчи реалдуулук» курулушуна өсүп чыгат. Авангарддык көркөм искусстводо сүрөттөө экспрессивдүү деформацияларга, аналитикалык майдаланууга, ар кыл оюндук өзгөрүүлөргө туш болот. Кээ бир учурда абстракттуу көркөм искусстводо көркөмдөлүп сүрөттөлүштү толук сүрүп чыгууга чейин барат. Көркөм искусство <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> реалдуу турмуштун ортосундагы чектердин жоюлушу же буга чейин көркөм искусство <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> сыйышпайт деп эсептелген тармакка кийлигишүү авангардизм  үчүн мүнөздүү формалар, коллаж, редимейд, инсталляция, энвайронментте ачык көрүнөт, аларда адамды курчап турган айлана-чөйрөгө тикелей кошулган көркөм искусствонун «ачык» чыгармалар программасы ишке ашырылат. 1960-жылдан баштап Авангардизм  сүрөтчүлөрү көрүүчүнүн кабыл алуусунда болуп
туруудагы жаңы ыкма көркөм рыноктун таасири астында калыптанды. А-дин чектери ар кандайча аныкталат: анын аякташы неоаван гардизм пайда болгон же постмодернизмдин калыптанган мезгилине дал келет. Бирок ошондой болсо да А. принциптерин ар кандай
[[File:АВАНГАРДИЗМ66.png | thumb|«Көк түстүү композиция» фильминен кадр. Режиссёр О. Фишингер. 1925 (Германия).]]
лоң» позициясын ээлешти. А-дин принциптүү антитрадиционализми
жаткан ой трансформацияларын же чыныгы кыймылды пайдалана башташты (кинетикалык көркөм искусство, акционизм), көркөм искусствонун чөйрөгө кирип келиши, аны өз мыйзамына ылайык өзгөртүүсү авангардизм  сүрөтчүлөрүнүн чыгармачылыктын аралаш (синтетикалык) формаларында (монументалдык живопись, монументалдык скульпторлук, дизайн, бакча-парктык көркөм искусство, интерьерди жасалгалоо, сценография, витраж, керамика, килем ж. б.) да алардын активдүүлүгүн жөнгө салды. Авангардизм  ыкмалары, анын ба-
[[File:АВАНГАРДИЗМ64.png | thumb | Ф. Марк. «Түлкүлөр». 1913. Искусство музейи (Дюссельдорф).]]
[[File:АВАНГАРДИЗМ67.png | thumb|JI. С. Попова. «Алданган күжхз» спекгаклинв декорацияга макет (Реж. В. Э. Мейерхольд, Актёрдун театры, Москва). 1922. А. А. Бахрушин атн. Борбордук театр музейи (Москва).]]
(традиционализмге каршылыгы), анын сулуулуктун ж-а көркөм сүрөттөөнүн классикалык нормаларынан баш тартышы болуп көрбөгөндөй формалдуу жаңычылдыкка багыт алуусуна же өздүк көркөм иск-вонун эң төмөнкү формаларына, примитивдүүлүгүнө байланышкан.
гыттары көз караштын көркөм чыгармачылыкка болгон максаттарынан (мисалы, практикалык, таанып-билүүчү, аң-сезимдүү жасалгалык ж. б.) бошотулган аракеттен, ал эми көркөм объектиге көнүп калган функция, байланыш, ассоциациялардан бөлөк турган предметтей кароосу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> түшүндүрүлөт. Ошондуктан предметтин ал үчүн таптакыр башка чөйрөгө өтүшү көркөм акция болуп калган. Эң башынан эле өзүн өзү сүрөттөөгө, «искусстводогу искусство» жаратууга багыт алган. Формалдуу кабыл алуу, визуалдык формалар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> ар кандай баскычтагы белгилердин өз ара мамилелеринин анализин ачып көрсөтүү авангардизмдин өз алдынча милдеттеринен болуп калды. Авангардизм 20-кылымдагы аң-сезимдин өз алдынча активдүүлүгүн, адам <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> дүйнөнүн (психоанализ, логикалык позитивизм, лингвистикалык философия, гештальтпсихология, структурализм) өз ара мамиле тилинин, априордук ой жүгүртүүчү схемалардын, психикалык структуралардын чечүүчү ролун бекемдеген философиялык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> илимий теориялардын параллелин өз ичине камтыйт. Сүрөткерлер өздөрүнүн манифести <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> теориялык ой жүгүртүүлөрүндө мына ушуларга таянышкан.<br>Ад.: ''Курсанов А.'' Русский авангард, 1907-1932: В 3 т. М., 2003; ''Поломшток И.'' Искусство авангарда в портретах его представителей в Европе и Америке. М., 2004; ''Бирюков С. Е.'' Теория и практика русского поэтического авангарда. Тамбов, 1998; Художники сцены русского театра XX в. М., 2002.  
[[File:АВАНГАРДИЗМ65.png | thumb | С. Дали. «Лобстер-телефон». Аралаш техника (болот, пластмасса, кагаз, резина ж. б.) 1936. Тейт гале реясы (Лондон).]]
Көркөм ачылыш, дайыма жаңыланып туруу жөндөмдүүлүгү милдеттүү эрежелерден болуп кал ды. Муну м-н А-дин программалуулугу манифесттерди түзүү ж-а жарыкка чыгаруу, ар дайым келечекке умтулуу, чыг-тын бардык түрүндөгү «долбоорлуулук», көркөм иск-во кара жаттары м-н ишке ашырылуучу алдын-ала айтуу ж-а турмуш өзөгүн куруу жөндөмү м-н шартталган. Сүрөтчү-авангардист өзүнүн субъективдүү дүйнө моделин жаратат ж-а бул нерсе ошол турмуштун чегинде «экинчи реалдуулук» курулушуна өсүп чыгат. Авангарддык көркөм иск-водо сүрөттөө экспрессивдүү деформацияларга, аналитикалык майдаланууга, ар кыл оюндук өзгөрүүлөргө туш болот. Кээ бир учурда аб стракттуу көркөм иск-водо көркөмдөлүп сүрөттөлүштү толук сүрүп чыгууга чейин барат. Көркөм иск-во м-н реалдуу турмуштун ортосундагы чектердин жоюлушу же буга чейин көркөм иск-во м-н сыйышпайт деп эсептелген тармакка кийлигишүү А. үчүн мүнөздүү формалар, коллаж, редимейд, инсталляция, энвайрон-
ментте ачык көрүнөт, аларда адамды курчап турган айлана-чөйрөгө тикелей кошулган көркөм иск-вонун «ачык» чыгармалар программасы ишке ашырылат. 1960-жылдан баштан А. сүрөтчүлөрү көрүүчүнүн кабыл алуусунда болуп
[[File:АВАНГАРДИЗМ66.png | thumb | «Көк түстүү композиция» фильминен кадр. Режиссёр О. Фишингер. 1925 (Германия).]]
жаткан ой трансформацияларын же чыныгы кыймылды пайдалана башташты (кинетикалык көркөм иск-во, акционизм), көркөм иск-вонун чөйрөгө кирип келиши, аны өз мыйзамына ылайык өзгөртүүсү А. сүрөтчүлөрүнүн чыг-тын аралаш (синтетикалык) формаларында (монументалдык живопись, монументалдык скульп тор лук, дизайн, бакча-парктык көркөм искво, интерьерди жасалгалоо, сценография, вит раж, керамика, килем ж. б.) да алардын активдүүлүгүн жөнгө салды. А. ыкмалары, анын ба-
[[File:АВАНГАРДИЗМ67.png | thumb | JI. С. Попова. «Алданган күжхз» спекгаклинв декорацияга ма кет (Реж. В. Э. Мейерхольд, Актёрдун театры, Москва). 1922. А. А. Бахрушин атн. Борбордук театр музейи (Москва).]]
гыттары көз караштын көркөм чыг-ка болгон максаттарынан (мис., практикалык, тааныпбилүүчү, аң-сезимдүү жасалгалык ж. б.) бошотулган аракеттен, ал эми көркөм объектиге көнүп калган функция, байланыш, ассоциациялардан бөлөк турган предметтей кароосу м-н түшүндүрүлөт. Ошондуктан предметтин ал үчүн
таптакыр башка чөйрөгө өтүшү көркөм акция болуп калган. Эң башынан эле өзүн өзү сүрөттөөгө, «искусстводогу искусство» жаратууга багыт алган. Формалдуу кабыл алуу, визуалдык формалар м-н ар кандай баскычтагы белгилердин өз ара мамилелеринин анализин ачып көрсөтүү А-дин өз алдынча милдеттеринен болуп калды. А. 20-к-дагы аң-сезимдин өз алдынча активдүүлүгүн, адам м-н дүйнөнүн (психоанализ, логикалык позитивизм, лингвистикалык фило софия, гештальтпсихология, структурализм) өз ара мамиле тилинин, априордук ой жүгүртүүчү схемалардын, психикалык структуралардын чечүүчү ролун бекемдеген филос. ж-а ил. теориялардын параллелин өз ичине камтыйт. Сүрөткерлер өздөрүнүн манифести м-н теор. ой жүгүртүүлөрүндө мына ушуларга таянышкан.<br>
Ад.: ''Курсанов А.'' Русский авангард, 1907-1932: В 3 т. М., 2003; ''Поломшток И.'' Искусство авангарда в портретах его представителей в Европе и Америке. М., 2004; ''Бирюков С. Е.'' Теория и практика русского поэтического авангарда. Тамбов, 1998; Художники сцены русского театра XX в. М., 2002. М. Карыбекова.<br>


М. Карыбекова.<br>
[[Категория:1-Том]]

08:08, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

АВАНГАРДИЗМ (фр. avantgard - алдынкы чек, алдынкы отряд) - көркөмдүк салттардан кол үзүү жана чыгармачылыктын принципиалдуу жаңы формаларын иштеп чыгуу максатында эксперимент жүргүзүүнүн зарылдыгын жарыялаган 20-кылымдын адабияты менен искусствосундагы багыттардын жыйындысы. Жалпысынан алганда авангардизм өткөн кылымдын туундусу катары эксперименталдык, модернисттик адаттан сырткаркы башталыштарды баса белгилеген изденүүлөрдү бириктирет. «Авангардизм» термини көркөм адабий сында адеп колдонулуп, искусство жөнүндө илимге 1950-жылы кирген. Ар кайсы тарыхый этаптарда биринчи жол баштоочулардан болуп, бири-бирине алмашып төмөнкүдөй авангарддык багыттар чыгып турган: кубизм, футуризм, экспрессионизм, абстракционизм; 1920-30-жылдары мындай роль сюрреализмге өткөн; дүйнөлүк согуштан кийин 1940-50-жылдардын аягында биринчи орунга абстракттуу көркөм искусствонун жаңы агымдары чыгышкан. 1960-70-жылдары акционизмдин ар кандай формалары, предмет менен иштөө (поп-арт), концептуалдык көркөм искусство пайда болот. Көркөм процесстердин кескин тез өнүгүшү менен белгиленген көп факторлордун,
анын ичинде батыш өлкөлөрүнө таандык адаттан тыш көркөм турмушту уюш-

К. С. Малевич. «Моно Лиза менен композиция» 1914. Орус музейи (С.Петербург).

туруудагы жаңы ыкма көркөм рыноктун таасири астында калыптанды. Авангардизм дин чектери ар кандайча аныкталат: анын аякташы неоавангардизм пайда болгон же постмодернизмдин калыптанган мезгилине дал келет. Бирок ошондой болсо да авангардизм принциптерин ар кандай өзгөртүүлөргө болгон кызыкчылык жоголгон эмес. Авангардизмдин программаларынын көп түрдүүлүгүнө карабастан, андагы жалпы белгилерди бөлүп көрсөтсө болот. Коомго жана «консервативдүү» салттык маданиятка карата авангардизм сүрөтчүлөрү туруктуу нааразылык билдирүү, «перманенттик козголоң» позициясын ээлешти. Авангардизмдин принциптүү антитрадиционализми

Ф. Марк. «Түлкүлөр». 1913. Искусство музейи (Дюссельдорф).

(традиционализмге каршылыгы), анын сулуулуктун жана көркөм сүрөттөөнүн классикалык нормаларынан баш тартышы болуп көрбөгөндөй формалдуу жаңычылдыкка багыт алуусуна же өздүк көркөм искусствосунун эң төмөнкү формаларына, примитивдүүлүгүнө байланышкан.

С. Дали. «Лобстер-телефон». Аралаш техника (болот, пластмасса, кагаз, резина ж. б.) 1936. Тейт галереясы (Лондон).

Көркөм ачылыш, дайыма жаңыланып туруу жөндөмдүүлүгү милдеттүү эрежелерден болуп калды. Муну менен Авангардизмдин программалуулугу манифесттерди түзүү жана жарыкка чыгаруу, ар дайым келечекке умтулуу, чыгармачылыктын бардык түрүндөгү «долбоорлуулук», көркөм искусство каражаттары менен ишке ашырылуучу алдын-ала айтуу жана турмуш өзөгүн куруу жөндөмү менен шартталган. Сүрөтчү-авангардист өзүнүн субъективдүү дүйнө моделин жаратат жана бул нерсе ошол турмуштун чегинде «экинчи реалдуулук» курулушуна өсүп чыгат. Авангарддык көркөм искусстводо сүрөттөө экспрессивдүү деформацияларга, аналитикалык майдаланууга, ар кыл оюндук өзгөрүүлөргө туш болот. Кээ бир учурда абстракттуу көркөм искусстводо көркөмдөлүп сүрөттөлүштү толук сүрүп чыгууга чейин барат. Көркөм искусство менен реалдуу турмуштун ортосундагы чектердин жоюлушу же буга чейин көркөм искусство менен сыйышпайт деп эсептелген тармакка кийлигишүү авангардизм үчүн мүнөздүү формалар, коллаж, редимейд, инсталляция, энвайронментте ачык көрүнөт, аларда адамды курчап турган айлана-чөйрөгө тикелей кошулган көркөм искусствонун «ачык» чыгармалар программасы ишке ашырылат. 1960-жылдан баштап Авангардизм сүрөтчүлөрү көрүүчүнүн кабыл алуусунда болуп

«Көк түстүү композиция» фильминен кадр. Режиссёр О. Фишингер. 1925 (Германия).

жаткан ой трансформацияларын же чыныгы кыймылды пайдалана башташты (кинетикалык көркөм искусство, акционизм), көркөм искусствонун чөйрөгө кирип келиши, аны өз мыйзамына ылайык өзгөртүүсү авангардизм сүрөтчүлөрүнүн чыгармачылыктын аралаш (синтетикалык) формаларында (монументалдык живопись, монументалдык скульпторлук, дизайн, бакча-парктык көркөм искусство, интерьерди жасалгалоо, сценография, витраж, керамика, килем ж. б.) да алардын активдүүлүгүн жөнгө салды. Авангардизм ыкмалары, анын ба-

JI. С. Попова. «Алданган күжхз» спекгаклинв декорацияга макет (Реж. В. Э. Мейерхольд, Актёрдун театры, Москва). 1922. А. А. Бахрушин атн. Борбордук театр музейи (Москва).

гыттары көз караштын көркөм чыгармачылыкка болгон максаттарынан (мисалы, практикалык, таанып-билүүчү, аң-сезимдүү жасалгалык ж. б.) бошотулган аракеттен, ал эми көркөм объектиге көнүп калган функция, байланыш, ассоциациялардан бөлөк турган предметтей кароосу менен түшүндүрүлөт. Ошондуктан предметтин ал үчүн таптакыр башка чөйрөгө өтүшү көркөм акция болуп калган. Эң башынан эле өзүн өзү сүрөттөөгө, «искусстводогу искусство» жаратууга багыт алган. Формалдуу кабыл алуу, визуалдык формалар менен ар кандай баскычтагы белгилердин өз ара мамилелеринин анализин ачып көрсөтүү авангардизмдин өз алдынча милдеттеринен болуп калды. Авангардизм 20-кылымдагы аң-сезимдин өз алдынча активдүүлүгүн, адам менен дүйнөнүн (психоанализ, логикалык позитивизм, лингвистикалык философия, гештальтпсихология, структурализм) өз ара мамиле тилинин, априордук ой жүгүртүүчү схемалардын, психикалык структуралардын чечүүчү ролун бекемдеген философиялык жана илимий теориялардын параллелин өз ичине камтыйт. Сүрөткерлер өздөрүнүн манифести менен теориялык ой жүгүртүүлөрүндө мына ушуларга таянышкан.
Ад.: Курсанов А. Русский авангард, 1907-1932: В 3 т. М., 2003; Поломшток И. Искусство авангарда в портретах его представителей в Европе и Америке. М., 2004; Бирюков С. Е. Теория и практика русского поэтического авангарда. Тамбов, 1998; Художники сцены русского театра XX в. М., 2002.

М. Карыбекова.