АКТЁРДУК ИСКУССТВО -- аткаруучулук өнөр

АКТЁРДУК ИСКУССТВО (актердук чеберчилик) – сахналык образдарды (ролдорду) жаратуудан турган аткаруучулук өнөрдүн бир түрү, икусство жаатындагы кесиптик чыгармачылык ишмердик. Театралдык спектаклде болобу, кинотасмадабы белгилүү бир ролду аткарганда, актёр өзүн ал образга окшоштурат. Бул убакта актёр менен көрүүчүнүн өзгөчө оюн мейкиндиги түзүлөт.

Актёрдук искусство

Актёрдук искусствонун принциптери

Актёрдук искусствонун идеялык мазмуну «жаңы формага өтүү» дегенди түшүндүрөт, мындай өзгөрүү тышкы жана ички түр болуп бөлүнүп, кайсы бир актёр, же мектептин ролду жаратууга катышкан тышкы кийлигишүү факторлору (өнөктөштөрдүн иши, режиссёр, визажист жана башкалар) колдонгон техникага жараша айырмаланып турат. Актёрдун иштөө системасын бири-бири менен тыгыз байланышкан татаал чыгармачылык процесстин эки жагынан турган принциптер түзөт:

• Тышкы (технологиялык) – грим, костюм, театрдын айрым түрлөрүндө – маска.

• Ички (психо-физикалык) – физикалык: дене, пластикалык жана кыймыл жөндөмү, үн (анын ичинде дикция), музыка угуу, ритм сезими; психикалык: эмоционалдуулук, байкоо, эс тутум, элестетүү, реакциянын ылдамдыгы, импровизациялоо жөндөмдүүлүгү.

Кубулуу процессинде аракет, ой жана сезим ажырагыс түрдө биригет. Актёр сырткы принциптердин негизинде ар кандай деңгээлдеги турмуштук нукуралык же театралдык шарттуулукту чагылдырган интонация, жаңсоо, кыймыл-аракет, мимикаларды иштеп чыгат да өзү сүрөттөгөн адамдын сырткы көрүнүшүн жана жүрүм-турумун толугу менен көрүүчүлөргө жеткизгенге аракет кылат. Бирок чыныгы өзгөрүү каармандын сырткы келбетин эле сахнада жеткирүүдө эмес, актёр өз каарманынын руханий дүйнөсүн ачып, анын мүнөзүн, ички туюмун, сезимин көрсөтүүдө.

Актёр – спектаклдерде, кинотасмаларда ролдорду аткарган адам. Бул аткаруучудан толук физикалык жана эмоционалдык берилүүнү талап кылган чыгармачылык кесип. Жакшы актёр өз каарманынын образына толугу менен сугарылып, сахнадан же экрандан өзүнүн бардык эмоцияларын, ойлорун, башынан өткөргөн окуяларын көрөрманга жеткириши керек. Стилист гримдин жана кийимдин жардамы менен сценарист же жазуучу жараткан каармандын сырткы көрүнүшүн кайталайт, ал эми актёр мимиканы, жаңсоолорду, интонацияны, ал тургай каарманынын басышынын майда-чүйдөсүнө чейин тандап, өркүндөтөт. Актёр ритмди сезе да, бийлей да билиши зарыл, демек балетмейстер менен да иштеши керек. Актёрлукка талапкер адамдын күчтүү үнү, музыканы уга билүү жөндөмдүүлүгү менен катар физикалык жактан кемчилиги жок болушу керек. Ар кандай жанрдагы актёрдун негизги сапаты – бул өзүнө көптөгөн түрдүү ыкмаларды жана чеберчиликти камтыган сахна сүйкүмдүүлүгү, мисалы, белгилүү бир кырдаалда адамдардын жүрүм-турумун байкай билүү, аны көрүүчүлөрдүн алдында, сахнада кайра жаратуу; элестетүү, байкоо, тапкычтык жана башкалар. Жакшы актёр болуу үчүн талант керек, андан кийин аны атайын окуу жайларында – театралдык университеттерде же студиялык мектептерде өнүктүрүү зарыл. Актёрдук билимди орто кесиптик («Актердук чеберчилик» адистиги) же жогорку билим берүүчү («Драма театрынын жана киносунун актёру» адистиги) жайлардан алса болот. Бирок окуу жайларында талантка ээ болуу мүмкүн эмес – көпчүлүк ийгиликтүү актёрлордун актёрдук билими таптакыр болгон эмес. Ийгилик жаратуу үчүн билимин да, талантын да тынымсыз машыктырып, өнүктүрүп туруу керек, ошондо гана актёрдун ар дайым бир калыпта сакталып калуусуна мүмкүндүк түзүлөт. Балет артисти ар бир күнүн көнүгүүлөр циклинен, опера ырчысы үн жана ырлар менен баштагандай эле, актёр да сахнада сүйлөө жана кыймыл-аракет боюнча күнүмдүк сабактарга муктаж. Актёрдун ар бир ойногон ролу бир нече инсандардын чыгармачылыгынын татаал конгломераты болуп саналат: драматург, режиссёр, композитор, балетмейстер, сүрөтчү, гримёр жана продюсердик топтун башка мүчөлөрү актёрду даярдоо процессинде анын толук кандуу авторлошторуна айланат. Бирок спектакль, же тасма жүрүп жатканда актёр көрүүчүлөр менен жалгыз калат, бул убакта ал эң сонун дирижёр, жамааттык чыгармачылык идеяны көрүүчүгө жеткирүүчү котормочу катары актёрдук чыгармачылыгын бийик деңгээлге жеткириши керек. Ал эми ар бир аткарылган роль уникалдуу, кайталангыс шедевр болуп кала берет. Актёрдук билими бар жана бул кесипти тандап алган актёрлордон тышкары кесипкөй эмес актёрлор бар. Бирок алар да кээде атактуу боло алышат. Мисалы, балдар актёрлорун кесипкөй эмес актёрлор катары кароого болот.

Актёрдук искусствонун тарыхы

Актёрдук чеберчиликтин башаты искусствонун бардык түрлөрүнүн башталышын синкреттүү бириктирген коомдун алгачкы ырым-жырымдарынын массалык иш-аракеттерине барып такалат, бирок ал учурда актёрдук искусство тууралуу түшүнүк болгон да эмес. Бул ырым-жырымдарда ошол доордогу адамдардын баштапкы дүйнө таанымы коомдун турмушундагы негизги учурларга (жаратылыштын күчтөрүнө таасир этүүчү, аңчылыкка ийгилик алып келүүчү, же душманды үркүтүүчү сыйкырдуу күчтөр, календарлык циклдин өзгөрүшү менен коштолгон жана төрөткө көмөктөшүүчү иш-аракеттер, ата-бабалардын жана кудайлардын рухтары менен болгон мамилеге багытталган аракеттер) байланышкан ар кандай көрүнүштөр ойнолуп, театралдаштырылган. Бара-бара бүткүл урук же уруу тарабынан аткарылган массалык ритуалдык иш-аракеттер топторго бөлүнүп, табигый түрдө катышуучулардын аткаруучуларга жана көрүүчүлөргө айланышына алып келген.

Эң алгачкы актёрлор, албетте, шамандар жана дин кызматчылары болгон, алардын негизги милдети (сыйкырдуу кыймылдарды ишке ашыруу менен бирге) көрүүчүлөргө эмоционалдык таасир калтыруу эле. Актёрлук өнөр тынымсыз өнүгүп отурган: жалпы театрды, анын ичинде актёрдук искусствону өнүктүрүүнүн эки жолу белгиленген. Биринчиси (Чыгыш өлкөлөрү) – театр дин менен туруктуу байланышта, ал эми актёрдук искусство динге мүнөздүү болгон аллегориялык билдирүү ыкмаларынын таасири астында калыптанып, салттуу формаларды кылдаттык менен сактап, так чөйрөдө өркүндөтүлгөн канондук алкак (мисалы, Индонезиянын «Топенг» жана «Ваянг-Голек», жапондордун «Но» жана «Кабуки» театрлары жана башкалар). Экинчиси (Байыркы Греция) – драматургияда жана театралдык искусстводо светтик, социалдык мотивдер барган сайын ачык угулуп, театрдын ар кандай формаларынын жана актёрдук чеберчиликтин ийкемдүү өнүгүшүнө шарт түзгөн.

Европанын актёрдук искусствосунун тарыхы да өз кезегинде өнүгүүнүн эки негизги багытына бөлүнөт: кыдыруучу актёрлордун элдик өнөрү (эреже катары, расмий бийликке оппозицияны түзгөн жана тынымсыз куугунтуктун катаал шарттарында калыптанган) жана расмий театр искусствосу (бийликтин колдоосу менен өнүгүп, клерикалдык жана светтик катары – театрды идеологиялык максатта кеңири колдонуу, коомдун саясий, укуктук, диний жана башка көз караштарынын системасын калыптандыруу).

Дээрлик 19-кылымдын аягына чейин актёрдук искусствонун бул эки багыты бири-биринен обочолонуп өнүккөн (жалпы театрдын материалына карап, өз ара таасири жөнүндө сөз кылууга болот). Эки түрдүү актёрдук техниканын синтезине, биригүүсүнө жана ич ара киришине түрткү болгон режиссёрлук искусствонун жаралышы театрды өнүгүүнүн принципиалдуу жаңы деңгээлине алып чыккан. Ошентип, элдик актёрдук чеберчиликти сахналык спектаклдерге которуунун алгачкы аракеттери Күмүш доорунун театр искусствосунда (commedia dell'arte жана booth принциптерин практикалык изилдөө) жасалган. Ал мезгилге чейин элдик актёрдук искусство бир багытта – жекече эмес, типтүү сапаттарды жайылтуудагы импровизация, актуалдуулук, туруктуу маска-персонаждарын колдонуунун негизинде өнүккөн. Экинчи жагынан, расмий европалык актёрдук искусство драматургия, сценография жана искусствонун башка түрлөрү менен бирге өнүгүп, ар кандай этаптарды жана эстетикалык тенденцияларды басып өткөн.

Байыркы Грецияда актёрдук чеберчиликтин эки обочолонгон стили бири-бирине үстөмдүк кылган: трагедиядагы монументалдык-эпикалык жана комедиядагы буфондук-сатиралык. Бирок эки стилге тең кенен ишарат, сезимдерди апыртуу, гиперболалык сүрөттөө, үндү мажбурлап кайра чыгаруу мүнөздүү болгон.

Ошол эле учурда трагедия менен комедияда колдонулган актёрдук сүйлөө ыкмалары бири-биринен түп-тамырынан бери айырмаланып турган: трагедияда тексттин (каталогдун) так жана өлчөнгөн айтылышы вокалдык музыкалык түр (паракаталог) жана ырдоо (мелос) менен алмашылган, куудулдардын сөзү өтө динамикалуу, интонациядагы кескин жана күтүүсүз өзгөрүүлөргө, кыйкырыктарга, тексттин тез айтылышынан муунууга (пнигос) толгон. Жалпы монументалдык жана апыртылган актёрдук стиль, биринчи кезекте, он миңдеген көрүүчүлөрдү батыра алган театрлардын эбегейсиз чоңдугу, ошондой эле спектаклдердин микрофонсуз ачык асман алдында ойнолушу менен шартталган. Гиганттык залдын каалаган жеринен көрүнүү зарылчылыгы костюмдардын «өтө чоңойтулган» принциптерин да аныктаган: трагедияда бийик бут кийим (котурн), маска, бийик баш кийимдер; комедияда коркунучтуу маска, жалган көрүнгөн өркөч, карын жана чоңойтулган жамбаштар колдонула баштаган.

Байыркы Римде да актёрдук искусство алгач ушул багытта өнүккөн. Бирок Рим императордук доорунда театр барган сайын цирк жана пантомима спектаклдери менен алмаштырылып, актёрдук искусство керексиз абалга дуушар болгон. Сахна үчүн эмес, окуу үчүн гана жазылган трагедиялар көбөйгөн, сахнадагы образ өзүнүн түзүүчү бөлүктөрүнө – сөзгө жана пластикага бөлүнгөн: актёр-декламатор текстин окуп, пантомимист аны кыймыл менен сүрөттөгөн. Рим империясынын кулашы жана христианчылыктын күчөшү менен театр кылымдар бою куугунтукка кабылган. Дегеле расмий театр искусствосу ишмердигин токтотуп, тентип жүргөн элдик труппалар дин бийликтери тарабынан катуу куугунтукка алынган. Бирок расмий театр искусствосунун кайра жаралышы 9 кылымда, тактап айтканда, литургиялык драмадан, Пасха же Рождество чиркөөсүнүн түзүмүнө (литургия) кирген диний спектаклден башталган. Литургиялык драмалар формалдуу, ритуалдык-символдук мүнөздөгү актёрдук аткаруу менен айырмаланган. Убакыттын өтүшү менен литургиялык драманын дүйнөгө аты тарап, ага элдик интонациялар, күнүмдүк өзгөчөлүктөр, күлкүлүү мотивдер кирип кеткен. Чиркөөдөн сыртка куулуп чыккан литургиялык драма жарым литургиялык драмага, андан кийин библия темасындагы пьесага (мистерия) жана диний театрдын башка түрлөрү – миракль менен моралитеге айланган. Аларда аллегориялык, иллюстративдик, моралдык жана активдүү эмес актёрдук аткаруу стили үстөмдүк кылган. Чындыгында, негизги басым актёрго эмес, көрүүчүлөрдө керемет сезимди жаратуу үчүн ар кандай сахналык эффекттерге (бейишке көтөрүлүү, тозокко түшүү жана башка) жасалган. Бирок театрдын коомдук ролунун күчөшү саякатчы, көчө актерлоруна карата айрым жеңилдиктерди алып келген. Актёрдук аткаруунун көчмөн, фарстык, импровизациялык ыкмалары орто кылымдагы гистрион, вагант, шпилман, менестрель сыяктуу башка актёрдук труппалардын искусствосунун тез өнүгүшүнүн жаңы айлампасына алып чыккан.

Ошол мезгилге (16-кылым) бир гана театр эмес, бүтүндөй маданият – адабият комедиясынан баштап Күмүш доорунун жалпы эстетикасынын өнүгүшүнө зор таасирин тийгизген италиялык маскалар комедиясынын (commedia dell'arte) келип чыгышы жана калыптанышы байланыштуу. Commedia dell'arte актёрдук искусствосунда катаал сюжеттик схемаларга негизделген аткаруунун импровизациялык, ошондой эле, ажырагыс байланыш жана өнөктөш менен так, өз ара аракеттенүү ансамбль принциптери мыкты деңгээлге жеткен. Бул актёрдук ансамбль принциптери азыркы заманбап театр жана актёрдук чеберчилик үчүн актуалдуу бойдон калууда. Кайра жаралуу доору актёрдук искусствого жаңы өзгөчөлүктөрдү алып келип, аткаруунун мистикалык, иллюстративдик-аллегориялык стили актёрдун чынчыл, мазмундуу оюн ыкмасын байыткан. Буга, шексиз, расмий театр искусствосунун жанданышына себеп болгон чиркөөнүн эзүүсүнүн убактылуу алсырашы жана драматургиянын өнүгүүсүндөгү күчтүү толкун (Испанияда - Лопе де Вега, М. Сервантес; Англияда – Т. Кид, К. Марло, Б. Джонсон жана, албетте, В. Шекспир) өз салымын кошкон. Актёрдук искусстводо реализмдин алгачкы өнүмдөрү пайда боло баштаганын В. Шекспирдин пьесасындагы Гамлеттин актёрлорго маңыздуу кайрылуусу чагылдырат. Классицизм доорунун (17-кылым) эстетикалык принциптери актёрдук искусствонун өнүгүшүнүн жаңы этабына алып келген. Актёрдук спектаклдин канону театрга кайра кайтарылып, катуу формалдаштырылган – текстти айтуунун салтанаттуу түрдө көтөрүлгөн, акцент коюлган ритмикалык, обондуу манерасы, кең статикалык ишарат менен коштолгон сахналык сөздүн шарттуулугун баса белгилеген. Классицизм эстетикасында «жакшыртылган табият» принциби, чындыкты идеалдаштыруу, реалдуу каармандардын ыраатсыздыгын четке кагуу үстөмдүгү орун алган. Классикалык спектаклдин эстетикасы аткаруучулардан тексттин патетикалык, поэтикалык трагедиянын цензурасына туура келген так, ченемдүү айтылышын талап кылган. Актёрдун эмоциялары катуу көзөмөлгө алынып, сахнадагы кеп музыканын, кыймыл — пластиканын мыйзамдарына баш ийген. Классицизм доорундагы актёрдук искусство «декламация» деп аталып, ага актёрдук сүрөттүү каражаттардын жана ыкмалардын бүтүндөй жыйындысы кирген. Классицизм эстетикасынын өнүгүшү трагедиянын материалына кирсе; комедия анын чегинен тышкары калган. Анын үстүнө дал ушул мезгилде атактуу француз куудулу жана актёр Ж. Б. Мольер актёрдук чеберчиликтин принциптери – каармандын образын жаратууда сахналык образды жекелештирүү жана психологиялык ынандыруу зарылчылыгына жаңы бурулуш жасаган. Орто кылым агартуучулук менен бирге актёрдук ишмердикке жаңы тенденцияларды – жарандык темперамент жана ачык социалдык позиция менен айкалышкан реалисттик принциптердин бекемделишин алып келген. Актёрдук чеберчиликтин тарыхында биринчи жолу образдардын жеке түрүн жана психологиялык жаш курагын гана көрсөтүү эмес, каармандардын социалдык абалын чагылдыруу да актуалдуу боло баштаган. Бул адабиятта демократиялык тенденциялардын чыңдалышына, үчүнчү дөөлөттүн каармандарынын сахнага чыгышына байланыштуу болгон. Сахнадагы сүрөттөр терең баяндалып, көп түрдүүлүккө ээ боло баштаган.

Эл агартуу доорунун актёрдук искусствосу классицизм үчүн салттуу болгон актёрлук оюндун «жогорку» жана «төмөнкү» стилдерине бөлүнүүнү жеңген, сахналык образдардын психологиялык өнүгүүсүндөгү реалисттик тенденциялар күчөгөн. И. В. Гёте менен Ф. Шиллердин Веймардык деп аталган классицизми белгилүү бир мааниде романтизмге өтүүчү этап болуп калган. 18-кылымдын аягындагы француз революциясы театрдан тайманбас, күчтүү каармандарды, жогорку ышкыбоздукту, зор эмоционалдык интенсивдүүлүктү көрсөтүүнү талап кылган. Ошентип, 19-кылымдын башында жаңы эстетикалык багыт – шексиз, актёрдук чеберчиликте чагылдырылган романтизм даярдалып жаткан. Романтикалык каармандардын образдары көрүүчүгө козголоңчул пафосу, курч эмоционалдуулугу, коомго каршы турушу, чоң, өзгөчө инсандык трагедиясы, айлана-чөйрө менен кагылышуусу менен таасир эткен. Актёрдук чеберчиликти баалоо критерийине көрүүчүлөрдүн окуяны жеңил кабыл алуусуна карата аракеттер жана тынчсыздануу сезимин реалдуу көрсөтө билүү кирген. Дээрлик бүт 19-кылым реалисттик искусство багытынын калыптанышы жана өнүгүшү менен байланышкан. Бул тенденциялар өзгөчө 19-кылымдын аяк ченинде күчөгөн, мезгил реалисттик драматургиянын жаңы толкуну — театралдык режиссёрлук кесиптин (Г. Ибсен, Г.  Гауптман, Б. Шоу жана башкалар) пайда болушу менен да, жаңы драматургиянын гүлдөшү менен да байланышкан. Актёрдук чеберчиликтин фундаменталдык принциптерин олуттуу түрдө жаңыча кайра карап чыгуу К. С. Станиславскийдин («Станиславскийдин системасы») актёрдук искусствонун теориясын жана методун иштеп чыгуусу менен башталган. Атап айтканда, К. С. Станиславский «пьесаны натыйжалуу талдоо» (ар бир каармандын психофизикалык аракеттерин талдоо), «пьесадагы реалдуу так күрөш» (логикалык чынжыр, ролдун үзгүлтүксүз аракети), «супер милдет» (актёрдук аракеттин бүт комплекси алып бара турган максат) түшүнүктөрүн киргизген.

Станиславскийдин театралдык теориясынын ар тараптуулугу көптөгөн түрдүү мектептерди жана актёрдук кесипти үйрөтүүнүн ыкмаларын пайда кылды (анын ичинде В. Е. Мейерхольддун белгилүү биомеханикасы, ага ылайык пластикалык, акробатикалык жана гимнастикалык даярдоонун иштелип чыккан системасы актёрду автоматтык түрдө туура психологиялык абалга алып келиши мүмкүн).

20-кылымдын актёрдук искусствосу кандайдыр бир конкреттүү, өзүнчө актёрдук ыкманы абсолютташтыруудан принципиалдуу жана ырааттуу түрдө алыстап, актёрдук ыкмалардын көп варианттуулугун, көп түрдүүлүгүн кабарлайт. Мисалы, орус сүрөтчүсү жана театр ишмери К. Малевич футуризмдин эстетикалык агымынын алкагында Г. Краг иштеп чыккан актёрду эч адамдык сезимдери жок «маска», «суперкуурчак» менен алмаштыруу керек деген актёрдук чеберчиликтин принциптерин коргоп, өнүктүрдү. Немис драматургу жана режиссёру Б. Брехт өз чыгармасында «төртүнчү дубалды» бузуу, «алып салуу» жана актёрду сүрөттөлгөн каармандан түп-тамырынан ажыратуу принциптерин жар салган жана коргогон. Абсурддук деп аталган эстетикалык багыт, адегенде А. Чеховдун театралдык эстетикасына таянып, актёрдук техниканын жаңы принцибин: сүрөттөлгөн каармандын психологиялык көлөмүн эмес, дискреттүүлүгүн, карама-каршылыктуу, бирок ажырагыс сапаттарынын таң калыштуу айкалышын иштеп чыккан.

Ошентип, заманбап актёрдук искусство биринчи кезекте эч кандай канондун жоктугу жана стилдин принципиалдуу көп түрдүүлүгү менен мүнөздөлөт.

Бирок башкы принцип — спектаклдин эстетикалык жана стилистикалык биримдиги менен актёрдук оюндун ансамблдик мүнөзү кала берет.

Кыргыз актёрдук искусствосу кыргыздын ири жана кенже эпостору, манасчылары, санжырачылары менен тыгыз байланышта болгон. Белгилүү театр таануучу, драматург, театр жана кино режиссёру Жаныш Кулманбетовдун монографиясында (2017) белгиленгендей, Октябрь революциясына чейин кыргыздарда кесиптик театр болгон эмес, бирок эл арасында таланттуу манасчылар, комузчулар, акындар жана куудулдардын болушу театрдын түзүлүшүнө түрткү болгон. 19-кылымдын ичинде 20-кылымдын башында кыргыздын оозеки көркөм маданияты болуп көрбөгөндөй бийиктикке жеткенин, башкача айтканда «алтын кылымды» башынан өткөргөнүн билебиз. Улуу манасчылар Келдибек, Тыныбек, Балыкооз, Найманбай, Чоюке, Сагымбайлардын доору кыргыздын бүтүндөй эпикалык көркөм маданиятын – «Манас» баш болгон ондогон кенже эпосторду, аны менен бирге кыргызда кылымдап өкүм сүрүп келген оозеки чыгармчылыгынын бардык түрлөрүн ичине камтыган.