Difference between revisions of "АДАБИЯТ ТЕОРИЯСЫ"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
м (1 revision imported)
м (→‎top: категория кошуу)
 
(10 intermediate revisions by 4 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
  ‒ сөз өнөрүнүн табиятын, анын жолдору м-н методологиясын, адабий процессти, рухий-эстетикалык баалуулук тарын, анын структурасын ж-а өнүгүшүнүн жалпы мыйзамченемдүүлүктөрүн изилдей турган ''адабият таануу ''илиминин бир бөлүгү. Ал көркөм ад-ттын пайда болуу ж-а өнүгүү мыйзам ченемдерин, өзгөчөлүгүн, социалдык табиятын ж-а маанисин изилдеп, ад-ттын идеялык-эстетикалык тажрыйбасын теор. жактан жалпылайт, адабий процесстин түпкүлүктүү мыйзамдарын ачат, ад-ттык анализдин ж-а синтездин принциптерин иштеп чыгат. А. т. эӊ оболу ад-т тарыхы м-н байланыштуу өнүгөт. Ал о. эле эстетика, адабий сын м-н да эриш-аркак байланышта болот. А. т. өзүнүн теор. корутундула рын иштеп чыгууда бир чети эстетиканын мыйзам ченемдүүлүгүнө таянса, бир чети ад-т тарыхында чогултулган фактыларга таянат. Өз кезегинде А. т-нын негизги жоболору ад-т тарыхчысы м-н сынчынын ишине таасирин тийгизип,
'''АДАБИЯТ ТЕОРИЯСЫ''' ‒ сөз өнөрүнүн табиятын, анын жолдору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> методологиясын, адабий процессти, рухий-эстетикалык баалуулуктарын, анын түзүмүн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өнүгүшүнүн жалпы мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдей турган ''адабият таануу ''илиминин бир бөлүгү. Ал көркөм адабияттын пайда болуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> өнүгүү мыйзам ченемдерин, өзгөчөлүгүн, социалдык табиятын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> маанисин изилдеп, адабияттын идеялык-эстетикалык тажрыйбасын теориялык жактан жалпылайт, адабий процесстин түпкүлүктүү мыйзамдарын ачат, адабияттык анализдин <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> синтездин принциптерин иштеп чыгат. Адабият теориясы эӊ оболу адабият тарыхы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> байланыштуу өнүгөт. Ал ошондой эле эстетика, адабий сын <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> да эриш-аркак байланышта болот. Адабият теориясы өзүнүн теориялык корутундуларын иштеп чыгууда бир чети эстетиканын мыйзам ченемдүүлүгүнө таянса, бир чети адабият тарыхында чогултулган фактыларга таянат. Өз кезегинде адабият теориясынын негизги жоболору адабият тарыхчысы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> сынчынын ишине таасирин тийгизип, жалпы адабий процессти анализдөөнүн принциптерин аныктайт. Адабият теориясынын тарыхы байыркы доордогу (Индостан, Кытай, Байыркы Грек, Байыркы Түрк жана башка) элдердеги сөз өнөрүнө коюлган талаптардан башталары айтылып келет. Адабият теориясынын башталышында Аристотель <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Абу Наср ал-Фараби жана башкалардын эмгектери турат. Аристотелдин «Поэзия өнөрү жөнүндө» («Поэтика») трактатынын, башка дагы байыркы доордун эстетикасы тууралуу жазган эмгектеринин мааниси чоӊ. Абу Наср ал-Фарабинин «Ыр өнөрүнүн эрежелери» тууралуу трактатынын да орду адабият тарыхында өзгөчө орунду ээлейт. 17‒18-кылымдан баштап Н. Буало, Д. Дидро, Д. Лессинг, И. Гердер, И. Гёте, Ф.Шиллер, 18-кылымдын аягы‒19-кылымдындын башында немец философтору И. Кант, И. Фихте, Ф. Шеллинг, Г. Гегель ж. б. адабият таануудагы баштоочтордон болгон. Россияда М.В. Ломоносов, Д. Н. Радищев, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, А. Н. Дорболюбов, А. Н. Герцен ж. б. адабият теориясынын өнүгүшүнө чоӊ салым кошушкан. Бүгүнкү замандын адабият таануусуна көз салсак, сөз өнөрүнүн теориялык деӊгээлин жогору бийиктикке көтөргөн америкалык илимпоздор Р. Уэллек <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> О. Уоррендин «Адабият теориясы» (1949) деген эмгеги болду. Ал түрк (1960), орус (1978) жана башка тилдерге которулду. Орус адабият таануу илиминде Адабият теориясы боюнча Б. В. Томашевскийдин, Л. И. Тимофеевдин жана башка эмгектери белгилүү. Адабият теориясын иликтөө ишинде Казакстандын, Кыргызстандын адабиятчыларынын өз салымдары бар. Мисалы, казак илимпоздору К. Жумалиевдин «Адабият теориясы» (1969), Е. Ысмаиловдун «Адабият теориясы» (1940), З.Кабдоловдун «Сөз өнөрү» (1982), З. Ахметовдун «Өлөӊ сөздүн теориясы» (1973) жана  кыргыз адабиятынын теориялык маселелери боюнча Т. Саманчиндин, Б.Керимжанованын, К. Рахматуллиндин, И. Рысалиевдин, М. Борбугуловдун, К. Асаналиевдин, Р. Кыдырбаеванын, А. Садыковдун жана башкалардын эмгектери бар.
жалпы адабий процессти анализдөөнүн принциптерин аныктайт. А. т-нын тарыхы байыркы доордогу (Индостан, Кытай, Байыркы Грек, Байыркы Түрк ж. б.) элдердеги сөз өнөрүнө коюлган талаптардан башталары айтылып келет. А. т-нын башталышында Аристотель м-н Абу Наср ал-Фараби ж. б-дын эмгектери турат. Аристотелдин «Поэзия өнөрү жөнүндө» («Поэтика») трактатынын, башка дагы байыркы доордун эстетикасы тууралуу жазган эмгектеринин мааниси чоӊ. Абу Наср ал-Фарабинин «Ыр өнөрүнүн эрежелери» тууралуу трактатынын да орду А.т-нда өзгөчө. 17‒18-к-дан баштап Буало, Дидро, Лессинг, Гердер, Г¸те, Шиллер, 18-к-дын аягы‒19-к-дын башында немец философтору Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель ж. б. адабият таануудагы баштоочтордон болгон. Россияда М.В. Ломоносов, Д. Н. Радищев, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, А. Н. Дорболюбов, А. Н. Герцен ж. б. А. т-нын өнүгүшүнө чоӊ салым кошушкан. Бүгүнкү замандын адабият таануусуна көз салсак, сөз өнөрүнүн теор. деӊгээлин жогору бийиктикке көтөргөн амер. илимпоздор Р. Уэллек м-н О. Уоррендин «Адабият теориясы» (1949) деген эмгеги болду. Ал түрк (1960), орус (1978) ж. б. тилдерге которулду. Орус адабият таануу илиминде А. т. б-ча Б. В. Томашевскийдин, Л. И. Тимофеевдин ж. б. эмгекте ри белгилүү. А. т-н иликтөө ишинде Казакстан дын, Кырг-ндын адабиятчыларынын өз салымдары бар. Мис. казак илимпоздору К. Жумалиевдин «Адабият теориясы» (1969), Е. Ысмаилов дун «Адабият теориясы» (1940), З. Кабдолов дун «Сөз өнөрү» (1982), З. Ахметовдун «Өлөӊ сөздүн теориясы» (1973) ж. б., кыргыз ад-тынын теор. маселелери б-ча Т. Саманчиндин, Б.Керимжанованын, К. Рахматуллиндин, И. Рысалиевдин, М. Борбугуловдун, К. Асаналиевдин, Р. Кыдырбаеванын, А. Садыковдун ж. б. эмгектери бар.
 
Ад.: ''Садыков А. ''Адабият теориясы. Б., 2002.
Ад.: ''Садыков А. ''Адабият теориясы. Б., 2002.
[[Категория:1-Том]]

08:24, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

АДАБИЯТ ТЕОРИЯСЫ ‒ сөз өнөрүнүн табиятын, анын жолдору менен методологиясын, адабий процессти, рухий-эстетикалык баалуулуктарын, анын түзүмүн жана өнүгүшүнүн жалпы мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдей турган адабият таануу илиминин бир бөлүгү. Ал көркөм адабияттын пайда болуу жана өнүгүү мыйзам ченемдерин, өзгөчөлүгүн, социалдык табиятын жана маанисин изилдеп, адабияттын идеялык-эстетикалык тажрыйбасын теориялык жактан жалпылайт, адабий процесстин түпкүлүктүү мыйзамдарын ачат, адабияттык анализдин жана синтездин принциптерин иштеп чыгат. Адабият теориясы эӊ оболу адабият тарыхы менен байланыштуу өнүгөт. Ал ошондой эле эстетика, адабий сын менен да эриш-аркак байланышта болот. Адабият теориясы өзүнүн теориялык корутундуларын иштеп чыгууда бир чети эстетиканын мыйзам ченемдүүлүгүнө таянса, бир чети адабият тарыхында чогултулган фактыларга таянат. Өз кезегинде адабият теориясынын негизги жоболору адабият тарыхчысы менен сынчынын ишине таасирин тийгизип, жалпы адабий процессти анализдөөнүн принциптерин аныктайт. Адабият теориясынын тарыхы байыркы доордогу (Индостан, Кытай, Байыркы Грек, Байыркы Түрк жана башка) элдердеги сөз өнөрүнө коюлган талаптардан башталары айтылып келет. Адабият теориясынын башталышында Аристотель менен Абу Наср ал-Фараби жана башкалардын эмгектери турат. Аристотелдин «Поэзия өнөрү жөнүндө» («Поэтика») трактатынын, башка дагы байыркы доордун эстетикасы тууралуу жазган эмгектеринин мааниси чоӊ. Абу Наср ал-Фарабинин «Ыр өнөрүнүн эрежелери» тууралуу трактатынын да орду адабият тарыхында өзгөчө орунду ээлейт. 17‒18-кылымдан баштап Н. Буало, Д. Дидро, Д. Лессинг, И. Гердер, И. Гёте, Ф.Шиллер, 18-кылымдын аягы‒19-кылымдындын башында немец философтору И. Кант, И. Фихте, Ф. Шеллинг, Г. Гегель ж. б. адабият таануудагы баштоочтордон болгон. Россияда М.В. Ломоносов, Д. Н. Радищев, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, А. Н. Дорболюбов, А. Н. Герцен ж. б. адабият теориясынын өнүгүшүнө чоӊ салым кошушкан. Бүгүнкү замандын адабият таануусуна көз салсак, сөз өнөрүнүн теориялык деӊгээлин жогору бийиктикке көтөргөн америкалык илимпоздор Р. Уэллек менен О. Уоррендин «Адабият теориясы» (1949) деген эмгеги болду. Ал түрк (1960), орус (1978) жана башка тилдерге которулду. Орус адабият таануу илиминде Адабият теориясы боюнча Б. В. Томашевскийдин, Л. И. Тимофеевдин жана башка эмгектери белгилүү. Адабият теориясын иликтөө ишинде Казакстандын, Кыргызстандын адабиятчыларынын өз салымдары бар. Мисалы, казак илимпоздору К. Жумалиевдин «Адабият теориясы» (1969), Е. Ысмаиловдун «Адабият теориясы» (1940), З.Кабдоловдун «Сөз өнөрү» (1982), З. Ахметовдун «Өлөӊ сөздүн теориясы» (1973) жана кыргыз адабиятынын теориялык маселелери боюнча Т. Саманчиндин, Б.Керимжанованын, К. Рахматуллиндин, И. Рысалиевдин, М. Борбугуловдун, К. Асаналиевдин, Р. Кыдырбаеванын, А. Садыковдун жана башкалардын эмгектери бар.

Ад.: Садыков А. Адабият теориясы. Б., 2002.