Difference between revisions of "БАГДАД"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
м (→‎top: категория кошуу)
 
(2 intermediate revisions by 2 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
'''БАГДАД''' ‒ Ирак Респ-нын борбор шаары. Багдад мухафазасынын (адм.-айм. бирдик) адм. борбору. Калкы 6,1 млн (2011; шаар айланасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 6,5 млн). Месопотамия ойдуӊунда, Тигр д-на Дияла д. куйган жерге жакын жайгашкан. Өлкөнүн негизги транспорт түйүнү. Дарыя порту. Эл аралык аэропорту бар.<br>
'''БАГДАД''' ‒ Ирак Республикасынын борбор шаары. Багдад мухафазасынын (администрациялык-аймактык бирдик) администрация борбору. Калкы 6,1 млн (2011; шаар айланасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 6,5 млн). Месопотамия ойдуӊунда, Тигр дарыясына Дияла дарыясы куйган жерге жакын жайгашкан. Өлкөнүн негизги транспорт түйүнү. Дарыя порту. Эл аралык аэропорту бар.<br>Археологиялык маалыматтар боюнча Багдад орун алган жерде алгачкы турак-жайлар биздин заманга чейин 19‒18-кылымдарда эле курулган. Азыркы Багдадга жакын аймактардан шумер-аккад, вавилон, парфия маданияттарына таандык эстеликтер табылган. Багдад аталышы байыркы перстердин «бага» ‒ алла <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «дад» ‒ берген, башкача айтканда «алланын бергени» (тартуусу) деген сөздөрүнөн келип чыккан деген маалымат кеӊири таралган. Азыркы Багдад 762-жылы Мадинат ас-Салам (арабча дүйнөнүн шаары) деген аталышта ''Аббасилер'' династиясынын 2-халифи аль-Мансур тарабынан негизделген <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Халифаттын'' борбору болуп калган. Шаардын Жер Ортолук деӊизди, Борбордук <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түштүк Азияны, Чыгыш Африканы бириктирген соода жолдорунун тоомунда жайгашуусу анын өнүгүүсүнө шарт түзгөн. Багдаддын гүлдөгөн учуру халифтер Харун ар-Рашид (786‒809) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Момун (813‒833) башкарган мезгилге туура келет. Бул мезгилде Багдад орто кылымдык ''араб-мусулман маданиятынын'', илимдин ири очогуна айланган. Багдаддын атагы алыска тарап, «Миӊ бир түн» жомогунда даӊкталган. Абассилер бийлиги начарлагандан кийин Багдад акырындык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өзүнүн саясий маанисин жоготкон. 836‒839-жылдары халифтер Самарда жашашып, Багдадды гулямдардын гвардиясына башкарууга беришкен. 945-жылдан шаар Ирандын Буилер династиясынын бийлигине өткөн, ал эми 1055-жылы селжуктар басып алган. 9‒13-кылымдарда кайрадан илим <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> маданияттын борборуна айланган. 1258-жылы Аббасилер халифаты Хулагу баштаган монгол аскерлери тарабынан кыйратылып, Багдад талап-тонолгон. 14‒15-кылымдын чегинде Багдад эки жолу (1392‒93, 1401‒05) Тимур тарабынан басып алынып, бүлүндүрүлгөн. 1508-жылы шаар Сефевилер державасынын курамына кирген. 16‒17-кылымдар аралыгында Осмон империясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Ирандын ортосунда Багдад үчүн согуштар болуп өткөн. 1534-жылы түрктөр ээлесе, 1623-жылы ирандыктарга өткөн. 1638-жылы биротоло Осмон империясына кошулуп, 19-кылымдын ортосуна чейин Багдад пашалыгынын (кийин Багдад вилайети) борбору болгон. Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда англичандар басып алып, 1920‒21-жылдарда Улуу Британиянын мандат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> башкарылуучу аймагынын администрациялык, 1921-жылдан Ирак королдугунун борбору, 1958-жылы Багдадда революция жеӊип чыгып, Ирак Республикасынын түзүлгөндүгү жарыяланган. Ошол кезден анын борбору. 1990‒91-жылдары Кувейт кризисинин учурунда Багдад антиирактык коалициянын бомбалоосунан өтө жапа чеккен. 2003-жылы АКШ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын союздаштарынын аскерлеринин киргизилиши учурунда Багдад шаары аткылоого <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бомбалоого дуушарланган.<br>Нефть ажыратуу (Уд-Даурдагы ири завод), нефть-химиялык, тамак-аш‒татымал, текстиль, булгаары, цемент, эмерек өнөр жайлары, кирпич заводу, ири кол өнөрчүлүк промыселдери, борбордук Ирак банкы иштейт. 12‒13-кылымдардагы араб архитектурасынын эстеликтери, исламга мүнөздүү зодчийлик, Аббасиддер сарайы (12-кылымдын аягы, 13-кылымдын башы, 1935-жылдан музей, 20-кылымда реставрацияланган), Зубайда мавзолейи (13-кылымдын башы), Мааруфа аль-Кархи (1215, кайра курулган), аль-
Археол. маалыматтар б-ча Б. орун алган жерде алгачкы турак-жайлар б. з. ч. 19‒18-к-да эле курулган. Азыркы Б-га жакын аймактардан шумер-аккад, вавилон, парфия мад-ттарына таандык эстеликтер табылган. Б. аталышы байыркы перстердин «бага» ‒ алла <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> «дад» ‒ берген, б. а. «алланын бергени» (тартуусу) деген сөздөрүнөн келип чыккан деген маалымат кеӊири таралган. Азыркы Б. 762-ж. Мадинат ас-Салам (араб. дүйнөнүн шаары) деген аталышта ''Аббасилер'' династиясынын 2-халифи аль-Мансур тарабынан негизделген <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ''Халифаттын'' борбору болуп калган. Шаардын Жер Ортолук деӊизди, Борб. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Түш. Азияны, Чыгыш Африканы бириктирген соода жолдорунун тоомунда
жайгашуусу анын өнүгүүсүнө шарт түзгөн. Б-дын гүлдөгөн учуру халифтер Харун ар-Рашид (786‒809) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Момун (813‒833) башкарган мезгилге туура келет. Бул мезгилде Б. о. кылымдык ''араб-мусулман маданиятынын'' , илимдин ири очогуна айланган. Б-дын атагы алыска тарап, «Миӊ бир түн» жомогунда даӊкталган. Абассилер бийлиги начарлагандан кийин Б. акырындык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өзүнүн саясий маанисин жоготкон. 836‒839-ж. халифтер Самарда жашашып, Б-ды гулямдардын гвардиясына башкарууга беришкен. 945-жылдан шаар Ирандын Буилер династиясынын бийлигине өткөн, ал эми 1055-ж. селжуктар басып алган. 9‒13-к-да кайрадан илим <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> мад-ттын борборуна айланган. 1258-ж. Аббасилер халифаты Хулагу баштаган монгол аскерлери тарабынан кыйратылып, Б. талап-тонолгон. 14‒15-к-дын чегинде Б. эки жолу (1392‒93, 1401‒05) Тимур тарабынан басып алынып, бүлүндүрүлгөн. 1508-ж. шаар Сефевилер державасынын курамына кирген. 16‒17-к-дар аралыгында Осмон империясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Ирандын ортосунда Б. үчүн согуштар болуп өткөн. 1534-ж. түрктөр ээлесе, 1623-ж. ирандыктарга өткөн. 1638-ж. биротоло Осмон империясына кошулуп, 19-к-дын ортосуна чейин Багдад пашалыгынын (кийин Багдад вилайети) борбору болгон. Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда англичандар басып алып, 1920‒21-ж. Улуу Британиянын мандат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> башкарылуучу аймагынын адм., 1921-жылдан Ирак королдугунун борбору, 1958-ж. Б-да рев-я жеӊип чыгып, Ирак Респ-нын түзүлгөндүгү жарыяланган. Ошол кезден анын борбору. 1990‒91-ж. Кувейт кризисинин учурунда Б. антиирактык коалициянын бомбалоосунан өтө жапа чеккен. 2003-ж. АКШ <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын союздаштарынын аскерлеринин киргизилиши учурунда Б.шаары аткылоого <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бомбалоого дуушарланган.<br>
Нефть ажыратуу (Уд-Даурдагы ири з-д), нефть-хим., тамак-аш‒татымал, текстиль, булгаары, цемент, эмерек өнөр жайлары, кирпич з-ду, ири кол өнөрчүлүк промыселдери, борб. Ирак банкы иштейт. 12‒13-к-дагы араб арх-расынын эстеликтери, исламга мүнөздүү зодчийлик, Аббасиддер сарайы (12-к-дын аягы, 13-к-дын башы, 1935-жылдан музей, 20-к-да реставрацияланган), Зубайда мавзолейи (13-к-дын башы), Мааруфа аль-Кархи (1215, кайра курулган), аль-
[[File:БАГДАД104.png | thumb|Рамадан мечити <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Белгисиз жоокерге эстелик.]]
[[File:БАГДАД104.png | thumb|Рамадан мечити <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Белгисиз жоокерге эстелик.]]
Мустансария медресеси (1227‒33, 1823-ж.; кайра курулган), Сук аль-Газаль (1279), медресе ал-Маржания (1356; 1786-ж. жаӊыртылган, хан Маржан кербен-сарайы, 1358‒59; 1937-жылдан музей), Муса аль-Кадимдин Алтын мечити, мавзолейи (1515-ж. салынган; 17‒20-к-да оӊдолгон) сакталган. Жаӊы Б. кайра конструкцияланып, курулууда. Көчөлөр көрктөндүрүлүп, кеӊейтилген. Банк, дүкөндөр, соода борборлору, «14-июлдагы революция» аттуу монумент, Белгисиз солдаттын эстелиги, Тигр д-нын батыш жээгиндеги ар-Рабат сарайы, аэропорт курулган. Парламенттин жаӊы имараты, отел, кинотеатрлар, мечиттер, көп кабаттуу үйлөр <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коомдук жайлар курулууда.<br>
Мустансария медресеси (1227‒33, 1823-ж.; кайра курулган), Сук аль-Газаль (1279), медресе ал-Маржания (1356; 1786-жылы жаӊыртылган, хан Маржан кербен-сарайы, 1358‒59; 1937-жылдан музей), Муса аль-Кадимдин Алтын мечити, мавзолейи (1515-жылы салынган; 17‒20-кылымдарда оӊдолгон) сакталган. Жаӊы Багдад кайра конструкцияланып, курулууда. Көчөлөр көрктөндүрүлүп, кеӊейтилген. Банк, дүкөндөр, соода борборлору, «14-июлдагы революция» аттуу монумент, Белгисиз солдаттын эстелиги, Тигр дарыясынын батыш жээгиндеги ар-Рабат сарайы, аэропорт курулган. Парламенттин жаӊы имараты, отел, кинотеатрлар, мечиттер, көп кабаттуу үйлөр <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коомдук жайлар курулууда.<br>Багдадда Ирак академиясы (1997-жылдан), Ирак медициналык коому (1920), илимий-изилдөө мекемелери (1963), айыл чарба <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> суу ресурстарын изилдөөчү борбор (1980), араб адабияты <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чоӊдорго билим берүү (1966), француз маданий борбору (1950) ж. б., университеттер (Багдад, 1957; Аль-Мустансария, 1963; технология, 1975) бар. Китепканалар, Ирак музейи (1934-жылдан), Улуттук (1961), Багдад университетинин алдындагы (1960), этнографиялык (1941-жылдан; учурда сүрөт галереясы), Мадаин (исламга чейин маданият) музейлери, улуттук театр иштейт.<br>Ад.: ''Ковтунович О. В., Ходжаш С. И.'' Багдад. М., 1971; ''Герасимов О. Г.'' Ирак. М., 1984; ''Михайлов И. Б.'' Средневековый Багдад. М., 1990.<br>''Р. Карачалова, А. Орозов, Н. Жылдызова.''
Б-да Ирак академиясы (1997-жылдан), Ирак мед. коому (1920), ил.-из. мекемелери (1963), а. ч. <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> суу ресурстарын изилдөөчү борбор (1980), араб ад-ты <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чоӊдорго билим берүү (1966), француз маданий борбору (1950) ж. б., ун-ттер (Багдад, 1957; Аль-Мустансария, 1963; технология, 1975) бар. Китепканалар, Ирак музейи (1934-жылдан), Улуттук (1961), Багдад ун-тинин алдындагы (1960), этногр. (1941-жылдан; учурда сүрөт галереясы), Мадаин (исламга чейин мад-т) музейлери, улуттук театр иштейт.<br>
[[Категория:1-Том]]
Ад.: ''Ковтунович О. В., Ходжаш С. И.'' Багдад. М., 1971; ''Герасимов О. Г.'' Ирак. М., 1984; ''Михайлов И. Б.'' Средневековый Багдад. М., 1990.<br>                                                                                                     ''Р. Карачалова, А. Орозов, Н. Жылдызова.''<br>

11:07, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

БАГДАД ‒ Ирак Республикасынын борбор шаары. Багдад мухафазасынын (администрациялык-аймактык бирдик) администрация борбору. Калкы 6,1 млн (2011; шаар айланасы менен 6,5 млн). Месопотамия ойдуӊунда, Тигр дарыясына Дияла дарыясы куйган жерге жакын жайгашкан. Өлкөнүн негизги транспорт түйүнү. Дарыя порту. Эл аралык аэропорту бар.
Археологиялык маалыматтар боюнча Багдад орун алган жерде алгачкы турак-жайлар биздин заманга чейин 19‒18-кылымдарда эле курулган. Азыркы Багдадга жакын аймактардан шумер-аккад, вавилон, парфия маданияттарына таандык эстеликтер табылган. Багдад аталышы байыркы перстердин «бага» ‒ алла жана «дад» ‒ берген, башкача айтканда «алланын бергени» (тартуусу) деген сөздөрүнөн келип чыккан деген маалымат кеӊири таралган. Азыркы Багдад 762-жылы Мадинат ас-Салам (арабча дүйнөнүн шаары) деген аталышта Аббасилер династиясынын 2-халифи аль-Мансур тарабынан негизделген жана Халифаттын борбору болуп калган. Шаардын Жер Ортолук деӊизди, Борбордук жана Түштүк Азияны, Чыгыш Африканы бириктирген соода жолдорунун тоомунда жайгашуусу анын өнүгүүсүнө шарт түзгөн. Багдаддын гүлдөгөн учуру халифтер Харун ар-Рашид (786‒809) жана Момун (813‒833) башкарган мезгилге туура келет. Бул мезгилде Багдад орто кылымдык араб-мусулман маданиятынын, илимдин ири очогуна айланган. Багдаддын атагы алыска тарап, «Миӊ бир түн» жомогунда даӊкталган. Абассилер бийлиги начарлагандан кийин Багдад акырындык менен өзүнүн саясий маанисин жоготкон. 836‒839-жылдары халифтер Самарда жашашып, Багдадды гулямдардын гвардиясына башкарууга беришкен. 945-жылдан шаар Ирандын Буилер династиясынын бийлигине өткөн, ал эми 1055-жылы селжуктар басып алган. 9‒13-кылымдарда кайрадан илим жана маданияттын борборуна айланган. 1258-жылы Аббасилер халифаты Хулагу баштаган монгол аскерлери тарабынан кыйратылып, Багдад талап-тонолгон. 14‒15-кылымдын чегинде Багдад эки жолу (1392‒93, 1401‒05) Тимур тарабынан басып алынып, бүлүндүрүлгөн. 1508-жылы шаар Сефевилер державасынын курамына кирген. 16‒17-кылымдар аралыгында Осмон империясы менен Ирандын ортосунда Багдад үчүн согуштар болуп өткөн. 1534-жылы түрктөр ээлесе, 1623-жылы ирандыктарга өткөн. 1638-жылы биротоло Осмон империясына кошулуп, 19-кылымдын ортосуна чейин Багдад пашалыгынын (кийин Багдад вилайети) борбору болгон. Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда англичандар басып алып, 1920‒21-жылдарда Улуу Британиянын мандат менен башкарылуучу аймагынын администрациялык, 1921-жылдан Ирак королдугунун борбору, 1958-жылы Багдадда революция жеӊип чыгып, Ирак Республикасынын түзүлгөндүгү жарыяланган. Ошол кезден анын борбору. 1990‒91-жылдары Кувейт кризисинин учурунда Багдад антиирактык коалициянын бомбалоосунан өтө жапа чеккен. 2003-жылы АКШ жана анын союздаштарынын аскерлеринин киргизилиши учурунда Багдад шаары аткылоого жана бомбалоого дуушарланган.
Нефть ажыратуу (Уд-Даурдагы ири завод), нефть-химиялык, тамак-аш‒татымал, текстиль, булгаары, цемент, эмерек өнөр жайлары, кирпич заводу, ири кол өнөрчүлүк промыселдери, борбордук Ирак банкы иштейт. 12‒13-кылымдардагы араб архитектурасынын эстеликтери, исламга мүнөздүү зодчийлик, Аббасиддер сарайы (12-кылымдын аягы, 13-кылымдын башы, 1935-жылдан музей, 20-кылымда реставрацияланган), Зубайда мавзолейи (13-кылымдын башы), Мааруфа аль-Кархи (1215, кайра курулган), аль-

Рамадан мечити жана Белгисиз жоокерге эстелик.

Мустансария медресеси (1227‒33, 1823-ж.; кайра курулган), Сук аль-Газаль (1279), медресе ал-Маржания (1356; 1786-жылы жаӊыртылган, хан Маржан кербен-сарайы, 1358‒59; 1937-жылдан музей), Муса аль-Кадимдин Алтын мечити, мавзолейи (1515-жылы салынган; 17‒20-кылымдарда оӊдолгон) сакталган. Жаӊы Багдад кайра конструкцияланып, курулууда. Көчөлөр көрктөндүрүлүп, кеӊейтилген. Банк, дүкөндөр, соода борборлору, «14-июлдагы революция» аттуу монумент, Белгисиз солдаттын эстелиги, Тигр дарыясынын батыш жээгиндеги ар-Рабат сарайы, аэропорт курулган. Парламенттин жаӊы имараты, отел, кинотеатрлар, мечиттер, көп кабаттуу үйлөр жана коомдук жайлар курулууда.
Багдадда Ирак академиясы (1997-жылдан), Ирак медициналык коому (1920), илимий-изилдөө мекемелери (1963), айыл чарба жана суу ресурстарын изилдөөчү борбор (1980), араб адабияты жана чоӊдорго билим берүү (1966), француз маданий борбору (1950) ж. б., университеттер (Багдад, 1957; Аль-Мустансария, 1963; технология, 1975) бар. Китепканалар, Ирак музейи (1934-жылдан), Улуттук (1961), Багдад университетинин алдындагы (1960), этнографиялык (1941-жылдан; учурда сүрөт галереясы), Мадаин (исламга чейин маданият) музейлери, улуттук театр иштейт.
Ад.: Ковтунович О. В., Ходжаш С. И. Багдад. М., 1971; Герасимов О. Г. Ирак. М., 1984; Михайлов И. Б. Средневековый Багдад. М., 1990.
Р. Карачалова, А. Орозов, Н. Жылдызова.