АФГАНИСТАН

АФГАНИСТАН, А ф г а н и с т а н И с л а м м а м л е к е т и ‒ Түштүк-Батыш Азиядагы мамлекет. Түндүгүнөн Түркмөнстан, Өзбекстан жана Тажикстан, батышынан Иран, түштүгүнөн жана чыгышынан Пакистан менен Индия, түндүк-чыгышынан Кытай менен чектешет. Аянты 645,7 миӊ км². Калкы 33,4 млн (2012). Борбору ‒ Кабул шаары. Администрациялык-аймактык жактан 32 вилаятка (администрациялык-аймактык бирдик) бөлүнөт. Афганистан БУУнун (1946), Эл аралык валюта фондунун (1955) мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү

Афганистан ‒ унитардык мамлекет. Конституциясы 16. 1. 2004-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы ‒ президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы ‒ президент. Президенттин алдында эки вице-

президент бар. Президент болуп ата-энеси афгандык жана мусулман дининдеги жаран гана шайлана алат (5 жылдык мөөнөткө). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы ‒ эки палаталуу Улуттук чогулуш (Элдер палатасы (Валези Жюрга, 250 депутат) жана Аксакалдар палатасы (Мешрано Жюрга). Аткаруу бийлигин өкмөт ‒ Улуттук чогулуштун макулдугу менен президент тарабынан дайындалуучу 27 кишиден турган министрлер кабинети ишке ашырат.

Саясий партиялары: Афганистандын Ислам коому, Афганистандын Ислам биримдиги партиясы, Афганистандын улуттук биримдик кыймылы партиясы.

Табияты

Афганистан негизинен Иран тайпак тоосунун түндүк-чыгышында жайгашкан; аймагынын ³/₄үн тоолор ээлейт. Чыгыштан батышты карай Гиндикуш тоолору (бийиктиги 6843 мге чейин, Тиргаран чокусу), андан ары Паропамиз тоолору, түндүгүндө Бактрия түздүгү, түштүгүндө, түштүк-батыш бөлүгүндө бийиктиги 1200 мге жеткен чөлдүү плато Регстан, Гармсер кумдуу чөлдөрү, Дашти-Марго таш-шагылдуу чөлү созулуп жатса, Афганистандын түштүк бөлүгүндө Газни-Кандагар бөксө тоосу (бийиктиги 3265 мге чейин) жазы дарыя өрөөндөрү менен тилмеленип жатат. Иран жана Пакистан менен болгон чек арасында чуӊкурдуктар кездешет. Афганистандын аймагы тектоникалык жактан негизинен Альп бүктөлүүсүнө кирет. Түндүк бөлүгү Туран жаш платформасынын (плитасынын) чегинде. Нефть, табигый газ, көмүр, темир, жез, сейрек металлдар, ошондой эле чачынды алтын, зер жана асыл таштар (дүйнөдөгү эӊ сапаттуу кен ‒ лазурит, мрамор оникси, зер турмалин, рубин, зымырыт) ж. б. кендери бар.

Климаты субтропиктик континенттик, кургакчыл. Январдын орточо температурасы түздүктөрдө 0°Сден 8°Сге чейин, бийик тоолордун айрым жеринде ‒20°Сден төмөн, июлдуку түздүктөрдө 24°Сден 32°Сге, бийик тоолордо 0°Сден 10°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны түздүктөрдө 200 мм, чөлдөрдө 40‒50 мм, бөксө тоолордо 200‒250 мм, Гиндикуштун айдарым капталдарында 400‒600 мм, Инди океанынын муссону жеткен түштүк-чыгышында 800 ммге чейин. 3000‒5000 м бийиктикте кар катмары 6‒8 ай жатат, андан жогору мөӊгү кездешет. Ири дарыялары: Аму-Дарыя (жогорку агымында Пянж), Герируд, Гильменд, Кабул, Мургаб сугатка кеӊири пайдаланылат. Көлдөрү аз, анын ичинде ирилери ‒ Амир, Аби-Истадайн-Газни. Тоо этектери жана өрөөндөр боз, чөлдүү талаалары күрөӊ топурактуу. Шортоӊ жерлери да бар. Негизинен чөл жана талаа өсүмдүктөрү (шыбак, астрагал, сөксөөл, төө тикен ж. б.) өсөт. Чыгышындагы тоолордо токой кездешет. Дарыя өрөөндөрүндө оазистер бар, аларда жемиш багы өстүрүлүп, жүзүмчүлүк өнүккөн. Аймагында 6 корголуучу аймагы (аянты 218 миӊ гадан ашык) бар. Банди-Амир улуттук паркы уюштурулган.

Калкы

Өлкөдө түрдүү тилдердин тобуна кирген 20дан ашык улут өкүлдөрү жашайт; анын жарымынан көбү ‒ афгандар (пуштулар; 38%тен 49%ке чейин); ошондой эле тажик (өлкөнүн батыш жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүндө; 18‒25%), өзбек (6‒8%) жана түркмөндөр (түндүгүндө), хазарлыктар (борбордук бөлүгүндө), кара калпак, кыргыз, белуж ж. б. улуттар арбын. Расмий тили ‒ пушту жана дари (перс тилинин афган диалектиси) тилдери. Басымдуу дини ‒ ислам. Фертилдүүлүк жогору болгонуна байланыштуу (1 аялга 6,78 бала) балдардын өлүмү көп (1000ге 166). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники ‒ 61, аялдарыныкы ‒ 59 жаш. Орточо жыштыгы: 1 км² жерге 45 киши (өлкөнүн чыгышында 687). Көбү өрөөн жана оазистерде отурукташкан, аларда 1 км² жерге 100дөн ашуун киши туура келет; түштүгүндөгү чөлдөрдө, борбордук жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүндөгү бийик тоолуу аймактарда отурукташкан эл жокко эсе. Калкынын ¹/₆ге жакыны көчмөн жана жарым көчмөн эл. Шаар калкы 24%. Ири шаарлары: Кабул, Кандагар, Герат, Кундуз, Мазари-Шариф, , Желал-Абад.

Кабул шаарынын жалпы көрүнүшү.

Акча бирдиги ‒ афгани. 1979‒89-жылдардагы Афган согушу менен граждандык согуштун таасиринен Афганистандын калкынын ¹/₃ине жакыны өлкөнү таштап четке кетүүгө аргасыз болушкан. Ошондой эле Кабул шаарынын калкы эки эсе өскөн. Качкындардын көпчүлүгү Иран менен Пакистанда отурукташкан.

Тарыхы

Азыркы Афганистандын аймагында байыркы таш доорунан эле адамдар мекендегендигин көптөгөн археологиялык казуулар ырастайт. Б. з. ч. 1-миӊ жылдыктын 1-жарымында чөлкөмдө ирригациялык курулмалардын курулушу менен ири оазистер пайда болот. Ошол мезгилде Афганистандын аймагында Бактрия сыяктуу алгачкы мамлекеттер түзүлгөн. Б. з. ч. 6-кылымдын 30-жылдарында Афганистандын аймагы Ахемениддер мамлекетинин (Персия) курамында, б. з. ч. 330‒329-жылдары Афганистанды Александр Македонский басып алган, кийин Селевкиддердин ээликтеринин курамына кирген. Грек‒Бактрия (б. з. ч. 250‒130-жылдар), Кушан (б.з. 1‒4-кылым) падышачылыктарынын доорунда аймакта шаарлар, кол өнөрчүлүк, маданият, искусство гүлдөп өскөн. 4-кылымда Афганистандын аймагын Сасаниддер, 5‒6-кылымдарда эфталиттер басып алган. 6-кылымдын 60-жылдары эфталиттердин уруулук бирикмелери түрктөр жана сасанилер тарабынан сокку алган соӊ, Афганистандын аймагы майда ээликтерге бөлүнүп, Түрк кагандыгына жана Сасанилерге көз каранды болуп калган. 7‒8-кылымдарда чөлкөмдү арабдар басып алып, ислам дини тарай баштаган. 9‒10-кылымдарда аймакта чарбанын, маданияттын, искусствонун өсүшү байкалат. Афганистандын аймагын 13-кылымда монголдор, 16‒17-кылымдарда Улуу Моголдор, 18-кылымда Надир-шах каратып алган. Надир-шах өлгөндөн кийин, 1747‒1818-жылдары эмир Ахмад шах башында турган алгачкы көз каранды эмес Афган мамлекети ‒ Дуррани державасы түзүлгөн. 19-кылымдын орто ченинен Россия жана Улуу Британия Афганистан үчүн өз ара каршылашып турушкан. 1907-жылы бул эки мамлекеттин ортосунда Афганистандын аймагынын бүтүндүгүн таануу жөнүндөгү келишимге кол коюлган. 1919‒29-жылдары Аманулла хандын өкмөтү өлкөдө социалдык-экономикалык реформаларды жүргүзгөн. 1923-жылы конституциялык монархия орнотулган. 1929-жылы бийликке Мухаммад Надир келип, ал Надир-шах атын алып, өзүн король деп жарыялаган. Экинчи дүйнөлүк согуш учурунда Афганистан бейтараптык позициясында турган. 1973-жылы мамлекеттик төӊкөрүштүн натыйжасында монархия кулатылып, Афганистан республика деп жарыяланган. Мамлекеттин жана өкмөт башчылыгына Мухаммед Дауд шайланат. 1978-жылы апрелде кайрадан мамлекеттик төӊкөрүш болуп, бийликке Революциялык совет келген жана Афганистан Демократиялык Республикасы деп жарыяланган. Өлкөдө граждандык согуш башталган. Афганистандын өкмөтүнүн өтүнүчү боюнча колдоо көрсөтүп, 1979-жылы Афганистанга советтик аскерлер киргизилген. Х. Аминдин режими кулатылып, анын ордуна Бабрак Кармаль дайындалган. Кармалдын 80-жылдардын 1-жарымында Афганистанда «советтик үлгүдөгү социализмди» куруу аракети ийгиликсиз аяктаган. Өлкөнүн ичиндеги өз ара чыр-чатактар токтогон эмес. 1987-жылы Афганистандын жаӊы Конституциясы кабыл алынып, А. Наджибулла президент болуп шайланган. 1989-жылы советтик аскерлер Афганистандан чыгарылды, бирок ар кандай уруулук топтордун ортосундагы күрөш улантыла берген. Миллиондогон афгандыктар Пакистан, Иран ж. б. мамлекеттерге качышкан. 1992-жылы апрелде козголоӊчулар Кабулду басып алышты. 1992-жылы апрелде өлкө Афганстан Ислам Мамлекети деп аталып, бийлик моджахеддердин жетекчилеринин колуна өткөн. Ошол эле жылдын декабрында өлкөнүн президенттигине Б. Раббани шайланган. 1990-жылдардын ортосунда Афганистандын саясий аренасында «Талибан» кыймылы (пакистандык медреселерде даярдыктан өтүшкөн жаш афган исламчыл-радикалисттердин тобу) активдеше баштайт. 1994-жылы «Талибан» бирикмелери Кандагарды, 1996-жылы Кабулду ээлешкен. Молдо Омор башында тургандар ээлеген аймактарын Афган Ислам Эмираты деп жарыялашкан. Талибдер өлкөдө катуу теократтык режимди орнотушкан. Талибан кыймылына каршы Ахмад шах Масуд жетектеген Түндүк альянстын күчтөрү турган. Ахмад шах Масуддун өлтүрүлүшү (9. 9. 2001) жана АКШдагы массалык террордук актылардын (11. 9. 2001) уюштурулушуна У. бен Ладен күнөөлөнүп, 2001-жылы АКШ башында турган антитеррордук коалициялык күчтөр Афганистандагы талибдердин режимин кыйраткан. 2001-жылдын аягында Бонн шаарында Афганистандын саясий күчтөрүнүн конференциясы өтүп, Хамид Карзай жетектеген Убактылуу администрация түзүлөт. 2002-жылы Лоя Жирганын отурумунда Х. Карзай мамлекет жана өкмөт башчысы болуп шайланат. 2004-жылы январда жаӊы Конституция кабыл алынып, мамлекеттин президенти Х. Карзай болгон. «Талибан» кыймылынын айрым бөлүктөрү Х. Карзайга жана эл аралык антитеррордук күчтөргө каршы күрөшүн улантышкан. Афганистандын айрым провинцияларында бийлик номиналдуу түрдө гана өкмөткө баш ийишкен моджахеддердин талаа командирлерине таандык бойдон калган. 2009-жылы 20-августта өлкөдөгү президенттик шайлоодо Хамид Карзай жеңишке ээ болуп, экинчи мөөнөткө президент болуп шайланган. Карзайдын өкмөтү аймактык согушчандардын ээнбаштыгын чектөө, улуттук коопсуздуктун эффективдүү системасын куруу милдетин алдыга койгон. Борбордук бийликти жер-жерлерде чыңдоо үчүн моджахеддерди куралсыздандыруу, демобилизациялоо жана реинтеграциялоо программасын ишке ашырган. Кампаларга 63 миң согуштук учак, 30 миңден ашык оор жана жеңил куралдар жеткирилген. Бирок өлкөдө 1000ден ашык куралдуу бандалар (ар кандай маалыматтар боюнча 60 миңден 100 миңге чейин) ишин уланткан. Афган улуттук армиясы күчтөндүрүлүп, саны 30 миңге жеткен. Талибан менен “Ал-Каиданын” айрым бөлүктөрү колдоруна курал алып, Пакистандын аймагынан өкмөткө каршы чабуулдарын уланткан. Провинцияларда талаа командирлери көбүнчө Кабулга баш ийбеген кызматтарды ээлешкен. Экономикалык туруксуздуктун айынан баңгизаттарды өндүрүү жана сатуу көбөйүп, саясий зордук-зомбулук, улуттар аралык чыр-чатактар ​​уланган. Баңгизат бизнеси жергиликтүү бийликтин айрым өкүлдөрү менен согушкерлерди бириктирген. Карзайдын өкмөтүнүн бул көйгөйлөрдү көтөрө албаганы дүйнөлүк коомчулукту тынчсыздандырган. Лондондо өткөн конференцияда (2006-жылы январь – февраль) 70 өлкө “Афган пакети” – 5 жылдык өнүгүү планына (бардык мыйзамсыз топторду куралсыздандыруу жана улуттук армияны түзүүнү аяктоо; миналанган аймактардын аянтын 70%ке кыскартуу; эффективдүү сот системасын түзүү; баңги заттарды мыйзамсыз жүгүртүүгө жана коррупцияга каршы күрөштү күчөтүү; билим берүүнүн структурасын кеңейтүү; социалдык маселелерди чечүү жана жакырчылык менен күрөшүү; транспорттук жана энергетикалык инфраструктураны модернизациялоо ж. б.) 10,5 млрд АКШ долларын бөлүүнү жактырган. 2014-жылы Ашраф Гани президент болгон. 2015-жылдын январь айынан эл аралык коалициялык күчтөрдүн басымдуу бөлүгү Афганистандан чыгарылгандан кийин өлкөдө талибдердин террордук аракеттери жана анын тарапкерлери менен өкмөттүк күчтөрдүн ортосундагы аскердик тирешүүлөр күчөгөн. 2021-жылы 1-майда америкалык аскерлер өлкөдөн биротоло чыгарылып кеткендигине байланыштуу Талибан террордук уюмунун согушчандары Афганистандын өкмөттүк күчтөрүнө каршы чабуул баштаган. 14-августка карата талиптер өлкөнүн бүткүл аймагынын 90% ээлеп, 2021-жылы 15-августта борбор шаары – Кабулду алып, өлкөдөгү бийликти басып алышкан. Афган президенти Ашраф Гани өлкөдөн качып кеткен. Талибдер Афганистан Ислам Эмирлигинин түзүлгөнүн (20 жылдан кийин) жарыялаган. Талибан басып алуу маалында Афганистандын президентинин кеңешчиси баш болгон өкмөт мүчөлөрү, ошондой эле өлкөнүн борборундагы чет элдиктер өлкөдөн чыгып кетишкен. 2021-жылы 17-августта өлкөдө калган Афганистандын вице-президенти Амрулла Салех өзүн учурдагы мамлекет башчысы деп жарыялап, өлкөнүн калкын талибдерге каршылык көрсөтүүгө чакырган. Түндүк альянстын мурдагы лидери Ахмад Шах Масуддун уулу Ахмад Масуд Талибанга каршылык көрсөтүүнү уюштуруу үчүн түндүктөгү Панджшер провинциясына өкмөттүк күчтөрдү топтогон. Каршылык көрсөткөндөр Парван провинциясынын Чарикар районун басып алып, Кабул-Мазари-Шариф жолун кесип салышкан. 18-августта Желал-Абадда (Нангархар провинциясы) демонстрация болуп, талибдер тарабынан ок атылып, 2 адам окко учуп, 8 киши жарадар болгон. 2021-жылы 22-августта талиптер Ахмад Масуддан багынып берүүсүн талап кылып, 4 саат убакыт берген. Кабул аэропорту Афганистандын баш калаасында АКШ армиясы жана анын өнөктөштөрү көзөмөлдөгөн жалгыз объект болгон. 2021-жылы 26-августта Кабул аэропортунун жанында бир убакта эки жерде жардыруулар болуп, андан кийин атышуулар башталган. Кол салуудан 200 киши (анын ичинде 13 америкалык аскер) курман болгон. Аэропорттогу жардыруу Афганистанда талибдер бийликти басып алгандан берки биринчи теракт болгон. 2019-жылы январдагы Томсон Рейтер фондунун маалыматы боюнча Афганистан саламаттыкты сактоо, экономикалык ресурстарга жетүү, социалдык жашоо, сексуалдык зомбулук, адам сатуу жагынан дүйнөдөгү аялдар үчүн эң кооптуу өлкөлөрдүн катарында калган. Талибдердин тушундагы жашоо аялдардын катуу кысымга алынышына алып келди: алар бардык жерде паранжа кийүүгө талап кылынган, 10 жаштан ашкан кыздарга окууга тыюу салынган, эреже бузган аялдар эл алдында жазаланып, кээде өлүм жазасына тартылган.

Экономикасы

Афганистан ‒ дүйнөдөгү жакыр агрардык өлкөлөрдүн бири. 1979-жылдан бери токтобогон согуш, ошондой эле 1998‒2002-жылдардагы кургакчылык өлкөнүн экономикасын дээрлик кыйраткан. Согуш жылдарындагы жалгыз өнүккөн тармагы ‒ апийим өндүрүшү болгон. 2002-жылдын январында Токиодо өткөрүлгөн конференцияда (61 өлкө катышкан; анын ичинде Россия, АКШ, Европа кеӊеши, БУУ, Бүткүл дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта фонду, Ислам конференциясы уюмдары ж. б. уюмдар) Афганистанга жардам көрсөтүүнүн программасы иштелип чыккан (2006-ж. чейин 4,5 млрд доллар бөлүнөт). Натыйжада экономикасында, айрыкча агрардык секторунда өнүгүү тенденциясы байкалган. Ички дүӊ продукциясынын көлөмү 23,35 млрд долларды (АКШ) түзүп, аны киши башына

Акча бирдиги ‒ афгани.

бөлүштүргөндө 800 доллардан туура келет ( 2009). Ички дүӊ продукциясындагы айыл чарбанын көлөмү 60%, өнөр жайыныкы 20%, тейлөө чөйрөсүнүкү 20%. Өлкөнүн түндүгүндө Жар-Кудук ири газ кени 1967-жылдан иштетилүүдө. Газ 1980-жылдарда негизинен СССРге экспорттолгон; 21-кылымдан баштап өлкөнүн ички керектөөсүн канааттандырат. Таш көмүр, нефть, таш туз, лазурит, курулуш материалдары казылып алынат. Энергетиканын негизин гидроэнергетика (84%, ГЭС) түзөт. 2009-ж. 285,5 млн кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн. Кебез-кездеме (Пули-Хумри), кант (Баглан) заводдору, жүн-кездеме токуу фабрикасы (Кандагар), нан, үй куруу комбинаттары, асфальт-бетон, автомобиль ремонттоочу (Кабул), цемент (Жабаль-ус-Сираж, Пули-Хумри), азот жер семирткичи заводдору бар. 1960-жылдары тамак-аш, текстиль, медициналык өнөр жайлары ишке кирген, бирок согуш жылдары алар кыйрап же иштебей калган. 21-кылымдын башынан кездеме (Кабул, Кандагар, Мазари-Шариф), самын кайнатуу (Кабул), эмерек, бут кийим, жер семирткич (Мазари-Шариф) жана цемент (Гори, Жабусарг) өндүрүштөрү ишке кирди. Килем токуу (кол менен) өнүккөн.
Өлкөнүн аймагынын 62%и айыл чарбага жарактуу (жайыты кошо) жер, 17% айдоо аянты. Негизинен дан эгиндери ‒ буудай, арпа, жүгөрү (2700 м бийиктикте) эгилет. Тоо этектеринде жана түздүктөрдө шалы, кант кызылча, пахта, май берүүчү өсүмдүктөр, бал камыш айдалат. Бакчылык (сары өрүк, шабдаалы, алмурут, кайнаалы, алча, анар, цитрус өсүмдүктөрү), жүзүмчүлүк, бакчачылык өнүккөн. Ошондой эле бадам, жаӊгак өстүрүлөт. 1980‒90-жылдары башкы товардык өсүмдүгү апийим эсептелип, дүйнөгө апийим таратуучу өлкөгө айланган (1999-жылы 1670 т). Мал чарбасында кой асыроо басымдуу (2003-жылы, 8,8 млн, негизинен кара көл кою, анын көрпөсүн алуу боюнча дүйнөдө алдыңкы орундардын бирин ээлейт). Ошондой эле эчки (6 млн), бодо мал (2600 миӊ; буйвол жана зебу), эшек (920 миӊ), төө (290 миӊ), жылкы (104 миӊ) багылат.
Темир жолу дээрлик жокко эсе; Кушкадан (Түркмөнстан) ‒ Торгундеге 9,6 км, Термезден (Өзбекстан) Хайратанга 15 км темир жол тармагы жеткирилген. Автомобиль жолунун узундугу 42,2 миӊ км. Унаа транспорту (ат, төө, эшек) кеӊири колдонулат. Өлкөнүн маанилүү шаарларын байланыштырган Кабул ‒ Кандагар ‒ Герат ‒ Меймене ‒ Мазари-Шариф ‒ Хульм ‒ Кабул айланма трассасынын мааниси зор. Аму-Дарыяда кеме жүрөт. Башкы дарыя порттору: Хайратан, Шерхан. Түркмөнстандан Шиндандга, Өзбекстандан Баграмга нефть куурлары жеткирилген. Газ куурунун узундугу 387 км. Кабулда эл аралык аэропорт бар. Сыртка кургатылган жемиш, жаӊгак, килем, кыл торко, пахта, ийленген жана ийленбеген кара көл көрпөсү, баалуу асыл таштарды (негизинен Индия, Финляндия, Бельгия, Германия, Россия, АКШга) чыгарат. Сырттан өндүрүш каражаттарын, азык-түлүк, текстиль, нефть продукцияларын ж. б. (негизинен Пакистан, Түштүк Корея, Япония, АКШ, Германия, Кениядан) алат.

Маданияты

Афганистанда билим берүү системасы көпкө созулган граждандык согуштан жана «Талиб» башкаруусунан кыйраган. Диний мектептери (мусулман) басымдуулук кылат. 2002- окуу жылында 39% эркек жана 3% аял окуган (башталгыч билим алуу үчүн). Мектеп жашындагы 1,5 млн бала окуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыраган. Мектептердин 70% талкаланып, анын ичинде 5 миӊ мектептин 3,5 миӊи оӊдоого муктаж болгон. 2002-жылы билим берүү системасын көтөрүү боюнча «Кайрадан мектепке» планы даярдалган (2 жылга эсептелген). Ошол эле жылы Кабул университети (1932-жылы негизделген) ишке кирген. 2003-жылы 7563 мектепте 5,5 млн окуучу окуп, анда 92 миӊ мугалим эмгектенген. Кабулда ири элдик китепкана жана этнографиялык музейлери бар.
Массалык маалымат каражаттары талибдердин башкаруусунан улам бүлгүнгө учураган. Өлкөдө мамлекеттик телекөрсөтүү, радиоуктуруу, маалымат агентчилиги, менчик телекөрсөтүү, 3 көз каранды эмес радиоуктуруу компаниясы («Кабул радиосу»), «Афган Исламик Пресс» маалымат агентчилиги иштеп, 260тан ашуун гезит-журналдар чыгат.
Афганистандын адабияты пушту жана дари (фарси-кабули) тилдеринде өнүгүүдө. Пушту адабияты Пакистандын аймагынын айрым бөлүктөрүндө да пайдаланылат; дари адабияты перс классикалык адабиятынын салтын жолдойт. Эл арасында жөө жомок, эпос, оозеки аӊгемелер (хикаяттар) кеӊири таралган. Пуштулардын б. з. ч. сакталган адабияты ‒ Мали шейхтин «Кадастр китеби» (15-к.), 16-кылымга рошаниттер сектасын түзгөн Баязид Ансаринин чыгармачылыгы таандык. 17‒18-кылымдагы пушту классикалык адабиятынын гүлдөп өнүгүүсүнө Хушхаль-хан Хаттака, Абдуррахман Моманд жана Абдулха мид Моманддын эмгектери зор. 20-кылымда Афганистан адабиятында кайрадан жаӊылануу башталган. 1936-жылы пушту тили дари тили менен катар мамлекеттик 2-тил деп жарыяланган. 1937-жылы Афганистандын тили жана адабияты академиясы негизделген. Повесть жана проза жанры (С. М. Аламшахи, Мираминуд-дина Ансари, Г. М. Жвандая ‒ дари тилинде; Б. Кушкаки, К. М. Рафика ‒ пушту) өздөштүрүлө баштаган. 20-кылымдын 2-жарымында адабиятта социалдык маселелер басымдуулук кылган, Абдулхак Бетаб, Х. Халили (дари тилинде), Ж. Г. Жейлани, Ш. Маджрух, М. С. Псарлай (пушту), С. Лаик (эки тилде), Ш. Барик (дари) элдик каада салттын негизинде жазган. Проза жанры жаӊы багытта (романтикалык жана реалисттик) өнүккөн. Бийликке Афганстан Элдик Демократиялык партиясы келгенден кийин ЖС түзүлүп (1980), анын расмий органы «Жвандун» («Жашоо») журналы болгон. Ал мезгилге прозаиктер ‒ А. Усман (Кузагара), А. Р. Зярьяб, А. Амин, А. Каргар, З. Анзор, Б. Баджаурай, Хабиб Кадир, И. Атайи ж. б-дын чыгармалары таандык. Классикалык поэзиянын салтын улантуучулар ‒ Н. Хафиз, Н. Тахури, А. Такор, А. Хазан ж. б., жаӊы поэзия жанрына В. Бахтари, Л. Назими, С. К. Туфани, А. Наиби, Ф. Фард ж. б. кайрылган. Социалдык күрөш, революциялык пафос Д. Панжшеринин поэзиясына таандык. 20-кылымдын акыркы жылдарындагы согуш Афганистандын белгилүү адабиятчыларын өлкөдөн кетүүгө аргасыз кылган. Чет өлкөдөгү көрүнүктүү пушту адабиятчыларына ‒ романчы С.Шпун, акындар А. Жахани, П. М. Караван, С. Сиддики, М. Парвин Файз-зада ж. б. кирет.
Байыркы жана орто кылымдагы афган элинин көркөм сүрөт маданияты Орто Азия, Индия, Иран элдеринин маданияты менен тыгыз байланышта өнүгүп келген. Батыш Афганистандын аймагы Бактрия жана Тохарстандын бир бөлүгү, Орто Азиянын түштүк аймактарынын тарыхый-маданий облусу менен бирдей. Гиндикуштан түштүгүрөөк жагы Индстан менен тыгыз байланышта. Афганистандын аймагындагы архитектура, сүрөт искусство эстеликтери б. з. ч. 4‒3-миӊинчи жылдарына таандык. Б. з. ч. 3‒2-кылымдарда Афганистандын Бактра, Баграм, Ай-Ханум шаарларында эллиндик искусство өнүккөн. Б. з. ч. 1-кылымдагы жана б. з. ч. 8-кылымдагы (Хадад, Бамиан шаары) Будда монастрларынын урандылары сакталган. Орто кылымдагы көрүнүктүү эстеликтери: Лашкаргах ак сарайы (11-кылым Бустани), мемориал мунаралары (12-кылым, Газна), Жам кыштагына жакын жердеги мунара (1153‒1202-жылдар аралыгында), Гераттагы соборлуу мечит (13-кылымдын башы ‒ 14-кылым), Гераттагы Мусалла ансамблиндеги Гаухаршад күмбөзү жана мунарасы (1417‒38), Балхадагы Хожа Абу Наср Парсанын мечит күмбөзү менен (15-кылым) ж. б. Орто кылымдардагы Афганистандын искусствосу Орто Азия, Иран, Индия искусствосунун таасиринде өз алдынча кол өнөрчүлүк мектептери пайда болгон. Гератта декорациялык жана көркөм сүрөт искусствосу (металлды, жыгачты оймо-чиймелеп кооздоо, килем токуу ж. б.) өнүккөн. 15-кылымдын башында хан сарайларда китепкана-өнөрканалар (китебхане) иштей баштаган. Алар Гераттын миниатюра мектеби, К. Бехзаддын, Касим Алинин ж. б. белгилүү миниатюрист, каллиграфисттердин чыгармалары менен байланышта болгон. 18-кылымда Кандагарда 8 кырдуу Ахмад-шах Дуррандын чамгарактуу мавзолейи, 18‒20-кылымдарда чамгарактуу үйлөр салынган. Афганистанда архитектура жана сүрөт өнөрү 1920-жылдардын аягында өнүгө баштаган. 1970-жылы коомдук жана турак жайлар, бала бакча, гидротехникалык курулуштар ж. б., 1978-жылы генералдык план боюнча Кабулда телеборбор, госпиталь, медициналык институттун имараттары курулган. 20-кылымдын 1-жарымында Афганистандын архитектурасында айнек, бетон, мрамор ж. б. жаӊы материалдар колдонулган.
1921-жылдан Кабулда көркөм сүрөт өнөрү мектеби иштейт. Сүрөт өнөрүн өнүктүрүүдө Абдулгафур Бренша, А. Тарзи, М. Хайдар ж. б. өз салымдарын кошкон. Талибдердин бийлиги мезгилинде Афганистандын аймагындагы бир топ баалуу эстеликтер талкаланган (Бамиан дубал сүрөттөрү ж. б.). Учурда да илгертен салт болуп калган кол өнөрчүлүк ‒ айнекти, металлды көркөмдөп кооздоо, зергерчилик, карапа ж. б. жасоо өнүккөн. Килем токуу афгандардын негизги экспорттоочу товары болуп келүүдө.
Афганистан музыкасы көп кылымдардан бери Индия жана Иран элдеринин музыка маданияты менен өз ара карым-катнашта өнүккөн. Б. з. 1-кылымдарында зороастриялык диний ырлар белгилүү болгон. Бамиан жана Хаддагы буддалардын диний борборунда музыканттардын сүрөттөрү сакталып келет. Афганистандын музыкасынын өнүгүүсүнө ислам дининин таасири бар. 15-кылымда Самаркандагы Тимурлардын музыкалык маданий борбору Гераттагылар менен аралашуусунан классикалык музыка (Араб, Индия музыка салттарын кошуп) калыптанган. Анын таасиринен музыка теориясы таралган. 17‒19-кылымдарда классикалык музыка өркүндөйт. Афганистандын музыкасынын калыптанышына этностук, тилдик, диний, социалдык маданияты жана элинин курамынын ар түрдүүлүгү өз таасирин тийгизген. Диний музыкасы ислам жана суфийлердин салттары менен байланыштуу. Афганистандын фольклору эмгек, диний үрп-адат, тамашалуу (лаба) ж. б. ырлардан туруп, музыкалык аспаптар менен коштолот. Афганистанда 2 саптан турган ырлар (ландый) өтө кеӊири таралган жанр болуп саналат. Музыкалык аспаптары: кылдуу-чертме (танбур, рубоб, ситар, дутар, дамбура ж. б.), кылдуу жаа менен тартылуучу (гижак, саринда), кылдуу урма (сантур, чанг), үйлөмө (най, туйдук, сурнай, кошнай, карнай, бинбажа), клавишалуу (армуния), урма (мембраналуу дойра, даф, эки беттүү дхол ж. б.). 19‒20-кылымдарда европалык музыкалык аспаптардын (мандолина, аккордеон, индия гармоникасы ж.б.) таасиринен Афганистандын музыкасында жаӊы агым пайда болгон. Музыкалаштырылган театр, шаардык стилдеги ырлар (белгилүү ырчылары Сараханг, Я. Косими, Нашенас, А. Зоир, Хафизул-ла Хьяль) өнүккөн жана ар түрдүү аткаруучу коллективдер ‒ улуттук аспаптар (1946, Кабул радиосу) жана эстрада оркестри (1961), «Наргис» ыр-бий ансамбли түзүлгөн. 1978-жылы Афганистанда элдик искусство фестивалы өтүп, искусство ишмерлеринин уюму түзүлгөн. Афганистандын көптөгөн музыканттары КМШ өлкөлөрүндө билим алган. 1992-жылдан кийин оюн-зоок музыкасына тыюу салынып, музыканттардын бир тобу өлкөдөн кетүүгө аргасыз болгон (АКШга белгилүү классик ырчы Махваш кеткен). 2000-жылдан Афганистанда диний жана фольклордук музыка өнүгүүдө.
Афганистанда тунгуч афган фильми (1963, «Бүркүткө кебетелеш», Индия менен бирге) Ф. Х. Хаерзаде тарабынан тартылган. Чет элдик фильмдер 1915-жылдан көрсөтүлгөн. 1968-жылы «Афганфильм» киностудиясы түзүлүп, даректүү («Афганистан өнүгүүнүн жолунда», 1969; «Бактылуу луктун сыры», 1970) жана көркөм фильмдер (режиссер А. Х. Алилдин «Бийликчилдер», 1970; «Эненин жазасы», 1973; В. Латифинин «Кыйын күндөр», 1974, М. Надиринин «Рабиа-Балхи» 1974; режиссер Шафик «Жылмайган статуялар», 1976) тартылган. Афганистан кино өндүрүшүн талапка ылайык өнүктүрүү 1978-жылы Апрель революциясынан кийин (1983, өзбек режиссерлору анын ичинде Хамраев, «Мосфильм» киностудиясы менен бирдикте «Кабулдагы жайкы аптап») башталган. Талиб режими кулагандан кийин (2001) эл аралык чыгармачыл уюмдардын демилгеси менен афган кино өндүрүшү колдоого алынган. С. Бармактын «Осама» кинофильми Канндагы эл аралык кинофестивалда (2002) сыйлыкка ээ болгон.
Ад.: Физическая география Афганистана. М., 1953; Афганистан сегодня. Справочник. Душ., 1988; Мусульманские страны у границ СНГ (Афганистан, Пакистан, Иран, Турция ‒ современное состояние и перспективы). М., 2002; Масон В. М., Ромодин В. А. История Афганистана. М., 1964‒1965. Т. 1‒2; Босин Ю. В. Афганистан: полиэтническое общество и государственная власть в историческом контексте. М., 2002; Герасимова А., Гирс Г. Литература Афганистана. М., 1962; Пугаченкова Г. А. Искусство Афганистана. М., 1963; Беляев В. Афганская народная музыка. М., 1960. Ө. Бараталиев, А. Орозов, Ш. Керимова, Ж. Абдилова.