Difference between revisions of "АРКТИКА"
м (→top: категория кошуу) |
|||
| (3 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АРКТИКА''' ( | '''АРКТИКА''' (грекче ''arktikos'' – «түндүк» деген мааниде) – Жер шарынын түндүк уюл аймагы. Евразия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Түндүк Америка (Гренландиянын түштүгү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Лабрадор жарым аралынан башка) материктеринин түндүк четин, дээрлик Түндүк Муз океанды аралдары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (Норвег деңизинин чыгышы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> түштүгүнөн башка), ошондой эле Атлантика жанa Тынч океандарынын жакын жаткан бөлүктөрүн камтыйт. Арктиканын түштүк чеги тундра зонасынын түштүк чегине дал келет. Аянты 27 млн ''км<sup>2</sup>''дей; айрым учурда Арктиканын түштүк чеги катары Түндүк уюл тегереги алынат (анда Арктиканын аянты 21 млн ''км<sup>2</sup>.'' Евразиялык Арктиканын кургактык бөлүгү негизинен түзөң, айрым жерлери (айрыкча аралдары) тоолуу. Эң бийик жери Кола жарым аралындагы Хибин тоолору, 1191-ж. Түндүк Американын материктик бөлүгүндө күдүрлүү бөксө тоолор (бийиктиги 400–700 ''м)'' көп аянтты ээлейт. Эң бийик тоолор Гренландиянын чыгышында (Арктиканын эң бийик жери Гунбьёрн чокусу, 3700 ''м).'' Түндүк Муз океан шельфтерин четки деңиздер (Баренц, Кара, Лаптевдер, Чыгыш Сибирь, Чукча, Бофорт, Баффин) ээлейт. Мында материктен бөлүнүп калган аралдар (Түндүк Жер, Жаңы Сибирь аралдары, Франц Иосиф Жери, Канадалык Арктика архипелагы) жайгашкан. Океандын терең бөлүгү – ''Арктика бассейни.'' Арктиканын табияты жай айларындагы (орточо температурасы 0<sup>°</sup>Cгe жакын) төмөнкү радиациялык балансы (жылдык орточо температурасы 0°Сден төмөн), муздардын (аянты 2 млн ''км<sup>2</sup>ден'' ашык), көп жылдык тоңдун, арктика чөлү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> тундранын басымдуулугу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> өзгөчөлөнөт. Деңиз акваториясындагы муздун аянты кышында 11 млн км<sup>2</sup>дей, жайында 8 млн ''км<sup>2</sup>''дей. Россиялык арктиканы өздөштүрүүдө Түндүк деңиз жолунун мааниси зор. Деңиз фаунасына балыктын 150 (сом, корюшка, треска сымалдуулар, май канаттар), деңиз сүт эмүүчүлөрүнүн 17 түрү (кит, морж, түлөн) кирет. Аралдарында жанa кургактыкта ак аюу, ак түлкү, түндүк бугусу жашайт. Азыркы эл аралык укукта арктиканы 5<br>[[File:АРКТИКА_5.png | thumb|Арктикалык экспедициянын базасы.]]секторго бөлүү белгиленген. Ал секторлордун негизин Россия, АКШ (Аляска), Канада, Дания (Гренландия) жанa Hopвегиянын түндүк чек аралары, капталдарын меридиандар, чокусун түндүк уюл түзөт. Ap бир сектордо жайгашкан бардык жер жанa аралдар жакын жаткан мамлекеттердин курамына кирет. <br>Ад.: ''Горбацкий Г. В.'' Северная полярная область.., 1964; ''ошонуку эле'' Физико-географическое районирование Арктики. 4.1., 1967.<br>''Ө. Бараталиев.''<br> | ||
Лабрадор | [[Категория:1-Том]] | ||
башка), | |||
деңиз сүт эмүүчүлөрүнүн 17 түрү (кит, морж, түлөн) кирет. Аралдарында | |||
10:18, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АРКТИКА (грекче arktikos – «түндүк» деген мааниде) – Жер шарынын түндүк уюл аймагы. Евразия менен Түндүк Америка (Гренландиянын түштүгү менен Лабрадор жарым аралынан башка) материктеринин түндүк четин, дээрлик Түндүк Муз океанды аралдары менен (Норвег деңизинин чыгышы менен түштүгүнөн башка), ошондой эле Атлантика жанa Тынч океандарынын жакын жаткан бөлүктөрүн камтыйт. Арктиканын түштүк чеги тундра зонасынын түштүк чегине дал келет. Аянты 27 млн км2дей; айрым учурда Арктиканын түштүк чеги катары Түндүк уюл тегереги алынат (анда Арктиканын аянты 21 млн км2. Евразиялык Арктиканын кургактык бөлүгү негизинен түзөң, айрым жерлери (айрыкча аралдары) тоолуу. Эң бийик жери Кола жарым аралындагы Хибин тоолору, 1191-ж. Түндүк Американын материктик бөлүгүндө күдүрлүү бөксө тоолор (бийиктиги 400–700 м) көп аянтты ээлейт. Эң бийик тоолор Гренландиянын чыгышында (Арктиканын эң бийик жери Гунбьёрн чокусу, 3700 м). Түндүк Муз океан шельфтерин четки деңиздер (Баренц, Кара, Лаптевдер, Чыгыш Сибирь, Чукча, Бофорт, Баффин) ээлейт. Мында материктен бөлүнүп калган аралдар (Түндүк Жер, Жаңы Сибирь аралдары, Франц Иосиф Жери, Канадалык Арктика архипелагы) жайгашкан. Океандын терең бөлүгү – Арктика бассейни. Арктиканын табияты жай айларындагы (орточо температурасы 0°Cгe жакын) төмөнкү радиациялык балансы (жылдык орточо температурасы 0°Сден төмөн), муздардын (аянты 2 млн км2ден ашык), көп жылдык тоңдун, арктика чөлү менен тундранын басымдуулугу менен өзгөчөлөнөт. Деңиз акваториясындагы муздун аянты кышында 11 млн км2дей, жайында 8 млн км2дей. Россиялык арктиканы өздөштүрүүдө Түндүк деңиз жолунун мааниси зор. Деңиз фаунасына балыктын 150 (сом, корюшка, треска сымалдуулар, май канаттар), деңиз сүт эмүүчүлөрүнүн 17 түрү (кит, морж, түлөн) кирет. Аралдарында жанa кургактыкта ак аюу, ак түлкү, түндүк бугусу жашайт. Азыркы эл аралык укукта арктиканы 5
секторго бөлүү белгиленген. Ал секторлордун негизин Россия, АКШ (Аляска), Канада, Дания (Гренландия) жанa Hopвегиянын түндүк чек аралары, капталдарын меридиандар, чокусун түндүк уюл түзөт. Ap бир сектордо жайгашкан бардык жер жанa аралдар жакын жаткан мамлекеттердин курамына кирет.
Ад.: Горбацкий Г. В. Северная полярная область.., 1964; ошонуку эле Физико-географическое районирование Арктики. 4.1., 1967.
Ө. Бараталиев.