Difference between revisions of "АНТАРКТИДА"
м (→top: категория кошуу) |
|||
| (4 intermediate revisions by 4 users not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АНТАРКТИДА'''– Антарктикадагы материк, дээрлик | '''АНТАРКТИДА''' – Антарктикадагы материк, дээрлик Түштүк уюл тегерегинин ичинде жайгашкан. Аянты 13 975 миң ''км<sup>2</sup>.'' Жээктеринде (узундугу 30 миң ''км''ден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. Түштүк Америка тарапка кууш Антарктида жарым аралы созулуп жатат. Антарктида – дүйнөдөгү эң бийик материк. Муз кыртышынын бетинин орточо бийиктиги 2040 ''м,'' башкача айтканда калган бардык материктердин бетинин орточо бийиктигинен 2,8 эсе (730 ''м''ге) жогору. Материктин муздун астындагы накта бетинин орточо бийиктиги 410 ''м;'' кыйла бөлүгү деңиз деңгээлинен төмөн жатат. Антарктида башка материктерден зор муз каптоосу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат; материктин аймагынын 0,2–0,3% ин (айрым тоо чокулары <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> кырка тоолорду, ошондой эле жээктердеги чакан жерлерди – Антарктида оазистерин) гана муз каптаган эмес.[[File:АНТАРКТИДА_100.png | thumb|Антарктиданын жээги.]] | ||
''км''ден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч ж-а Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. | Муздун орточо калыңдыгы 1720 ''м,'' эң калың жери 4300 ''м''ден ашык, жалпы көлөмү 24 млн ''км<sup>3</sup>.'' Муз океанга чейин түшүп, Ронна, Росс, Ларсен ж. б. шельф мөңгүлөрүн пайда кылат. Материктин көп бөлүгүн Антарктида платформасы, калганын Анд (Антарктанд) тоолорунун уландысы болгон Антарктида бүктөлүү кырчоосу түзөт; бул эки регионду бири биринен Уэдделл <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Росс деңиздеринин грабени бөлөт. Антарктида таш көмүргө, темир, жез <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> коргошунга бай; бром, калай, марганец, молибден; графит, тоо хрусталы кендери ачылган.<br>Антарктиданын жеринин бети Жер шарындагы эң ири бөксө тоону түзөт. Антарктиданы баштан аяк кесип өткөн Трансантарктида тоолору материкти геологиялык түзүлүшү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> рельефи боюнча ар башка эки бөлүккө – Батыш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Чыгыш Антарктидага бөлөт. Чыгыш Антарктиданын борбордук бөлүгүн Совет платосу (бийиктиги 4000 ''м''гe чейин) ээлейт; ал түндүктү карай жапыздап, Эл аралык геодезия жылы өрөөнүн пайда кылат. Жээк бойлой Королева Мод жери кырка тоосу, Чарлз канзаада тоолору ж. б. жайгашкан. Батыш Антарктиданын жери жалпысынан бир кыйла жапыз, кырка тоолор материктин ички аймактарында (Элсуорт тоолорунун бийиктиги 5140 ''м''ге чейин – материктин эң бийик жери) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жээк бойлой жайгашкан. Бийик тоолор терең өрөөндөр <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кезектешип жатат. Негизги тоо көтөрүлүштөр – муз астындагы Гамбурцев <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Вернадский тоолору.<br>Климатынын өзгөчөлүгү боюнча Антартида үч зонага (бийик тоолуу ички материктик, муз капталы, жээк) бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык борбордук бөлүгүн ээлеп, такай катаалдыгы, | ||
[[File:АНТАРКТИДА_101.png | thumb|АНТАРКТИДА]] | |||
Муздун | [[File:АНТАРКТИДА_102.png | thumb|АНТАРКТИДА. Тектоникалык карта]] | ||
Жер шарындагы эң төмөнкү температурасы, аба ырайынын ачык болушу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анча катуу сокпогон шамалы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат. Бул зонада кыш айларынын орточо температурасы –60°Сден –70°Сге чейин. Эң төмөнкү температурасы –90°Сге чейин болушу мүмкүн (Чыгыш станциясында –88,3°С температуpa катталган). Муз каптал зонасы ички материктик зонадан түндүктө жайгашып, Антарктиданы жазылыгы 700–800 ''км'' келген тилке боюнча курчайт. Мында айлык орточо температура –30°Сден –50°Сге жетет; төмөнкү температура, материктин ички аймактарынан такай соккон катуу шамал <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бурганак мүнөздүү. Жээк зонасы Антарктиданы ичке тилке боюнча курчап, салыштырмалуу жогорку температурасы (кышында –8°Сден –35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– 60 ''м/сек,'' айрым учурда 90 ''м/''секга жетет. Жаан-чачын Антартидага кар түрүндө гана жаайт (борборунда 30–50 ''мм,'' жээктеринде 700–1000 ''мм).'' Оазистерине уюлдук чөл тибиндеги ландшафт мүнөздүү. Көлдөрүнүн курамы ар кандай, өтө туздуулары да бар; айрым көлдөрүнүн музу жайында да эрибейт. Органикалык дүйнөгө жарды. Өсүмдүк <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> жаныбарлары Антарктидалык облуска таандык. Флорасынын көпчүлүгү споралуу өсүмдүктөр – мамык чөп, эңилчек, балыр, козу карын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бактериялар. Антарктида жарым аралында гүлдүү өсүмдүктөр, папоротник сымалдар кездешет. Aнтарктидада учуучу курт-кумурска, кургакта жашоочу сүт эмүүчүлөр, балык жок. Канаттуулардан пингвиндер; муунак буттуулардан кенекуйрук буттуулар ж. б. кездешет. Aнтарктидада туруктуу жашаган эл жок. Материкте <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ага жакын аралдарда 12 өлкөнүн 40ка жакын (1980) илимий станциялары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> базалары бар. Антартиданын укук абалы 1959-жылдагы Эл аралык келишим боюнча жөнгө салынат (к. ''Антарктика).''<br>Ад.: Атлас Антарктиды. М. Л., ГУГК, 1966, т.1, 1969, т. 2; ''Марков К. К.'' и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968.<br>М. Кадыркулов.<br> | |||
[[Категория:1-Том]] | |||
бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык | |||
[[File:АНТАРКТИДА_101.png | thumb | АНТАРКТИДА]] | |||
[[File:АНТАРКТИДА_102.png | thumb | АНТАРКТИДА. Тектоникалык карта]] | |||
–35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) м-н айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– | |||
60 ''м/сек,'' айрым учурда 90 ''м/''секга | |||
1969, т. 2; ''Марков К. К.'' и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968 | |||
09:57, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АНТАРКТИДА – Антарктикадагы материк, дээрлик Түштүк уюл тегерегинин ичинде жайгашкан. Аянты 13 975 миң км2. Жээктеринде (узундугу 30 миң кмден ашык) булуң-буйтка аз; бийиктиги ондогон метрге жеткен муздуу тик жарлардан турат. Тынч жана Атлантика океандары тараптан Амундсен, Росс, Уэдделл деңиздери материкке кыйла кирип турат. Түштүк Америка тарапка кууш Антарктида жарым аралы созулуп жатат. Антарктида – дүйнөдөгү эң бийик материк. Муз кыртышынын бетинин орточо бийиктиги 2040 м, башкача айтканда калган бардык материктердин бетинин орточо бийиктигинен 2,8 эсе (730 мге) жогору. Материктин муздун астындагы накта бетинин орточо бийиктиги 410 м; кыйла бөлүгү деңиз деңгээлинен төмөн жатат. Антарктида башка материктерден зор муз каптоосу менен айырмаланат; материктин аймагынын 0,2–0,3% ин (айрым тоо чокулары менен кырка тоолорду, ошондой эле жээктердеги чакан жерлерди – Антарктида оазистерин) гана муз каптаган эмес.
Муздун орточо калыңдыгы 1720 м, эң калың жери 4300 мден ашык, жалпы көлөмү 24 млн км3. Муз океанга чейин түшүп, Ронна, Росс, Ларсен ж. б. шельф мөңгүлөрүн пайда кылат. Материктин көп бөлүгүн Антарктида платформасы, калганын Анд (Антарктанд) тоолорунун уландысы болгон Антарктида бүктөлүү кырчоосу түзөт; бул эки регионду бири биринен Уэдделл жана Росс деңиздеринин грабени бөлөт. Антарктида таш көмүргө, темир, жез жана коргошунга бай; бром, калай, марганец, молибден; графит, тоо хрусталы кендери ачылган.
Антарктиданын жеринин бети Жер шарындагы эң ири бөксө тоону түзөт. Антарктиданы баштан аяк кесип өткөн Трансантарктида тоолору материкти геологиялык түзүлүшү жана рельефи боюнча ар башка эки бөлүккө – Батыш жана Чыгыш Антарктидага бөлөт. Чыгыш Антарктиданын борбордук бөлүгүн Совет платосу (бийиктиги 4000 мгe чейин) ээлейт; ал түндүктү карай жапыздап, Эл аралык геодезия жылы өрөөнүн пайда кылат. Жээк бойлой Королева Мод жери кырка тоосу, Чарлз канзаада тоолору ж. б. жайгашкан. Батыш Антарктиданын жери жалпысынан бир кыйла жапыз, кырка тоолор материктин ички аймактарында (Элсуорт тоолорунун бийиктиги 5140 мге чейин – материктин эң бийик жери) жана жээк бойлой жайгашкан. Бийик тоолор терең өрөөндөр менен кезектешип жатат. Негизги тоо көтөрүлүштөр – муз астындагы Гамбурцев жана Вернадский тоолору.
Климатынын өзгөчөлүгү боюнча Антартида үч зонага (бийик тоолуу ички материктик, муз капталы, жээк) бөлүнөт. Ички материктик зона антарктидалык муз тоо платосунун бардык борбордук бөлүгүн ээлеп, такай катаалдыгы,
Жер шарындагы эң төмөнкү температурасы, аба ырайынын ачык болушу жана анча катуу сокпогон шамалы менен айырмаланат. Бул зонада кыш айларынын орточо температурасы –60°Сден –70°Сге чейин. Эң төмөнкү температурасы –90°Сге чейин болушу мүмкүн (Чыгыш станциясында –88,3°С температуpa катталган). Муз каптал зонасы ички материктик зонадан түндүктө жайгашып, Антарктиданы жазылыгы 700–800 км келген тилке боюнча курчайт. Мында айлык орточо температура –30°Сден –50°Сге жетет; төмөнкү температура, материктин ички аймактарынан такай соккон катуу шамал жана бурганак мүнөздүү. Жээк зонасы Антарктиданы ичке тилке боюнча курчап, салыштырмалуу жогорку температурасы (кышында –8°Сден –35°Сге чейин, жайында 0°Сден 2°Сге чейин) менен айырмаланат; шамалдын ылдамдыгы 50– 60 м/сек, айрым учурда 90 м/секга жетет. Жаан-чачын Антартидага кар түрүндө гана жаайт (борборунда 30–50 мм, жээктеринде 700–1000 мм). Оазистерине уюлдук чөл тибиндеги ландшафт мүнөздүү. Көлдөрүнүн курамы ар кандай, өтө туздуулары да бар; айрым көлдөрүнүн музу жайында да эрибейт. Органикалык дүйнөгө жарды. Өсүмдүк менен жаныбарлары Антарктидалык облуска таандык. Флорасынын көпчүлүгү споралуу өсүмдүктөр – мамык чөп, эңилчек, балыр, козу карын жана бактериялар. Антарктида жарым аралында гүлдүү өсүмдүктөр, папоротник сымалдар кездешет. Aнтарктидада учуучу курт-кумурска, кургакта жашоочу сүт эмүүчүлөр, балык жок. Канаттуулардан пингвиндер; муунак буттуулардан кенекуйрук буттуулар ж. б. кездешет. Aнтарктидада туруктуу жашаган эл жок. Материкте жана ага жакын аралдарда 12 өлкөнүн 40ка жакын (1980) илимий станциялары менен базалары бар. Антартиданын укук абалы 1959-жылдагы Эл аралык келишим боюнча жөнгө салынат (к. Антарктика).
Ад.: Атлас Антарктиды. М. Л., ГУГК, 1966, т.1, 1969, т. 2; Марков К. К. и др. География Антарктиды. М., 1966; География Антарктиды. М., 1968.
М. Кадыркулов.