АЛАЙ КЫРКА ТООСУ

АЛАЙ КЫРКА ТООСУ Алай ‒Түркстан тоо системасына кирет. Кеӊдик багытта 350 кмге созулуп жатат. Орточо жазылыгы 70‒80 км (Фергана өрөөнүнө чейин), эӊ бийик жери 5539 м (батышында Тамдыкул чокусу). Тоо орографиялык жактан кескин айырмаланган 3 бөлүктөн турат. Б а т ы ш б и й и к б ө л ү г ү н д ө тоонун түндүк капталы Кыргыз Республикасына карап, негизинен Сох дарыясынын алабын камтыйт; мында бийик чокулуу мөӊгүлөр арбын. Кыры аска-зоокалуу келип, 4500‒5000 м бийиктиктен жогору жатат. Тоонун түндүк капталы жазы (60‒70 км), тереӊ капчыгайлуу өрөөндөр (Кожо-Ашкан, Сох ж.б.) менен тилмеленип, Жети-Көл (бийик чокусу ‒ 4079м), Коргон (5100 м), Кулдук-Тоо (5016 м), Курук-Сай (5147 м), Тескей (3690 м) тоо тармактарынан турат. О р т о н к у б ө л ү г ү Исфайрам-Сай, Ак-Буура, Талдык (түндүк), Кызыл-Суу (түштүк) сууларынын алабын камтып, ири мөӊгүлөр (Егоров, Дугов, Ливинский, Федченко, Гезарт, Агарт, Сары-Могол, Кайыӊды) жайгашкан. Кыры аскалуу, негизинен 4300‒4600 м бийиктикте жатат. Тоонун түндүк капталы (жазылыгы 70‒80 км) Фергана өрөөнүнө жантайыӊкы, баш жагында тереӊ капчыгайлуу кенен өрөөндөр (Кичи Алай, Сурма-Таш, Исфайрам-Сай, Шаймерден ж. б.) арбын. Түндүгүндөгү тоо тармактары: Коллектор (эӊ бийик жери ‒ 5259 м), Кичи Алай (4933 м), Ак-Төр (4501 м), Жоо-Жатты (4048м), Гаузан (3273 м), Ярунтуз (3670 м), Олокон-Тоо (4629 м), Талдык (4237 м), Теке-Секирик-Бел (2913 м) ж. б. Түштүк капталы Алай өрөөнүн карай тик түшөт, кыска (10‒15 км); кокту-колоттор, майда капчыгайлар, Текелик (эӊ бийик жери 5727 м), Кара-Тепе (3794 м) сыяктуу тармактары бар. Ч ы г ы ш ж а п ы з б ө л ү г ү Куршаб, Көк-Суу (Чыгыш), Алайкуу‒Тар сууларынын алаптарын ээлейт. Мында мөӊгүлөр азайып, чокулары жапыздайт да, түндүк-чыгышта Какшаал ‒ Фергана тоо тоомдоруна такалат. Кыры 3900‒4300 м бийиктикте жатып, капталдары тик; кыска жана тереӊ капчыгайлуу ири өрөөндөрү [Гүлчө, Көк-Суу (Чыгыш), Алайкуу ж. б.], Терек-Тоо (эӊ бийик жери 4767 м), Көк-Булак (4039 м), Алайкуу (4733 м) ж. б. тоо тармактары бар.

Алай кырка тоосу генезистик тиби боюнча горст-антиклиналь; герцин бүктөлүүсүнөн пайда болгон. Батыш жана ортонку бөлүктөрүнөн тоого жарыш жаткан, чыгышынан түштүктөн түндүккө багытталган тектоникалык жаракалар өтөт. Тоонун геологиялык түзүлүшү өтө татаал: батыш жана ортонку бөлүктөрү силур, девон жана карбондун калыӊдыгы 1500‒3000 мге чейинки кумдук, кремнийлүү жана көмүрлүү сланец, гнейс, доломит, алевролит, акиташ, порфирит, туф, диабаз, полимиктүү жана акиташ тектүү конгломерат; чыгышы юранын калыӊдыгы 3300 мге чейин жеткен конгломерат, гравелит, аргиллит тектеринен турат. Аларды айрым жерлерде (Кичи Алай, Кайыӊды тоолору) гранит, гранит-диорит, сиенит интрузиялары жиреп чыккан. Тоо этектери (адырлар жана бөксө тоолор ‒ Папан, Отуз-Адыр, Катыраӊ-Тоо ж. б.) жана өрөөндөрдүн тамандары палеоген, неоген жана антропоген мезгилдеринин калыӊдыгы 200 мге чейинки чөкмө тектери (чопо, кум, мергель, майда таш, шагыл) жана мөӊгү шилендилери менен капталган. Алай кырка тоосунда сымап, сурьма, темир, боксит, вольфрам, висмут, полиметалл, мышьяк, көмүр ж. б. кендери бар. Алардын айрымдары өнөр жайлык мааниге ээ. Тоонун климаты жана ландшафты бийиктик алкактуулук мыйзам ченемине ылайык өзгөрөт. Климаты негизинен континенттүү келип, жапыз тоолуу бөлүгүндө июль айынын орточо температурасы 20‒23°С, январдыкы ‒3°С... ‒5°С; орто бийиктиктеги бөлүгүндө июлдуку 14‒16°С, январдыкы ‒5°С...‒7°С; бийик тоолуу бөлүгүндө июлдуку 9‒10°С, январдыкы ‒16°С... ‒18°С. Жылдык жаан-чачыны 300‒400 мм. Ири суулары: Сох, Исфайрам-Сай, Араван-Сай, Ак-Буура, Гүлчө, Алай-Куу-Тар (түндүк капталында), Кызыл-Суунун куймалары (түштүгүндө). Алай кырка тоосунун түндүк капталына кургак талаа жана талаа (2000‒2200 м бийиктикке чейин), шалбаалуу талаа жана бийик чөптүү шалбаа (2600‒2800 мге чейин), жыш өскөн арча, токойлуу шалбаа жана бадал аралашкан сейрек токой, шалбаалуу талаа (2900‒3100 мге чейин), субальп, альп шалбаа жана сейрек бетегелүү талаа (3500‒3600 мге чейин), андан жогору бийик тоо тундралуу талаа жана нивалдык-гляциалдык ландшафт алкактары мүнөздүү. Түштүк бетинде бийик тоолуу кургак талаа жана шалбаалуу талаа ландшафты басымдуу. Алай кырка тоосунун чарбачылыкта мааниси зор: ири мөӊгүлөрү жана түбөлүк кар алкагы Фергана жана Алай өрөөндөрүнө карай аккан сууларды толуктап турат; тоо тармактары жана капчыгай-өрөөндөрү малга жайыт катары пайдаланылат. Ашуулары: Талдык (3615 м), Карагушхана (3903 м бийиктикте), Жаӊы-Даван (4379 м), Кара-Казык (4495 м), Кайыӊды (3997 м), Теӊизбай (2627 м), Теке-Салды (4072 м), Жиптик (4175 м), Шарт-Даван (3954 м). Талдык ашуусу аркылуу эл аралык маанидеги Ош ‒ Хорог автомобиль жолу өтөт.

К. Матикеев.