Difference between revisions of "АТОМ"
556-684>KadyrM |
м (→top: категория кошуу) |
||
| (6 intermediate revisions by 3 users not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
'''АТОМ''' ‒ химиялык элементтин касиеттерин сактоочу эӊ майда бөлүкчө. Ар бир химиялык элементке өзүнө гана тиешелүү Атом туура келет, ошондой эле өзүн түзгөн бөлүкчөлөрдүн (''протон, нейтрон, электрон'' ) саны <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> атомдук массасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айырмаланат. Атом эркин (газда) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> байланышкан абалда болот. Атомдор өз ара түздөн-түз же молекуланын курамындагы Атом <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> байланышып, суюк же катуу заттарды пайда кылат. Атомдун физикалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> химиялык касиеттери анын түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> аныкталат. Атом оӊ электр заряддуу оор ядродон <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын айланасындагы жеӊил бөлүкчөлөр ‒ терс электр заряддуу кабыкчаны түзүүчү электрондордон турат. Атомдун өлчөмү анын электрон кабыкчасынын өлчөмү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> аныкталат <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ядрого караганда Атом кыйла чоӊдук кылат (Атомдун сызыктуу өлчөмү 10<sup>‒8</sup> ''см,'' ядронуку 10<sup>‒12 </sup>‒ 10<sup>‒13</sup>''см''). Электрон катмарынын так белгиленген чеги болбойт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Атомдун өлчөмү аздыр-көптүр аны aныктoo ыкмасына жараша болот. Ядронун заряды Атомдун негизги мүнөздөмөсү ‒ ал белгилүү элементке тиешелүү болот <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> абсолюттук мааниси боюнча электрондун зарядына барабар. Атом электр заряды нейтралдуу система: +''eЯ'' заряддуу (''+е'' заряддуу ''Я'' протону бар) ядро жалпы заряды ''‒'''eЯ''''' болгон '''''Я''''' электронду кармап турат, башкача айтканда атомдогу жалпы заряддардын суммасы нөлгө барабар. Бир же бир нече электронун жоготкон Атом оӊ ион, электронду өзүнө кошуп алган Атом терс ионго айланып, нейтралдуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> анын иону химиялык элементтин символу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> белгиленет. Бирдей сандагы электрону бар Атомдор же башка элементтердин иондору изоэлектрондуу катарды түзөт (мис., суутек сымал катар Н, Не<sup>+</sup>, Li<sup>2+</sup>…). Атом ядро зарядынын элементардык зарядына эселүүлүгү ядронун түзүлүшү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> түшүндүрүлөт. Анын курамы +е зарядга, о. эле нейтралдуу бөлүкчө ‒ нейтронго ээ. Ядронун өлчөмү өтө кичине <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> массасы өтө чоӊ болгондуктан, тегерегинде айланып жүргөн ''N'' электрондордун системасы кaтapы каралат. Мындай системанын толук ички энергиясы бардык электрондордун кинетикалык энергиясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> электрондордун ядрого тартылуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бири биринен түртүлүү энергиясынын суммасына барабар. Эӊ жөнөкөй учурда ‒ суутек атомунда ‒''е'' заряддуу бир электрон +''е'' заряддуу ядрону айланып жүрөт. Сырткы электрондордун саны Атомдун магниттик касиеттерин аныктайт. Жуп сандуу электрону бар Атомдун магниттик моменти нөлгө барабар. Так сандуу электрону бар Атомдун магниттик моменти нөлгө барабар эмес <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> парамагниттүү болот (к. ''Парамагнетизм. ).'' Магниттик моменттери нөлгө барабар эмес Атомдорго сырткы магнит талаасы таасир кылат (к.''Зееман эффектиси ).'' Бардык Атомдор ''диамагнетизм'' касиетине ээ: ал сырткы магнит талаасынын таасиринен Атомдо кошумча магниттик моменттин пайда болушуна байланыштуу. Атом иондошкондо, башкача айтканда андан электрон бөлүнгөндө сырткы электрон кабыкчасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> аныкталуучу бардык касиети өзгөрөт: электр талаасында поляризациялануу жөндөмдүүлүгү азаят, энергия деӊгээлдеринин ортосундагы аралык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> алардын бири бирине өтүү жыштыгы чоӊоёт ж. б. Байланышкан абалдагы Атомдун касиети эркин Атомдун касиетинен айырмаланат, к. ''Атом физикасы.'' | |||
''Ад''.: ''Фоно У., Фоно Л.'' Физика атомов и молекул. М., 1980. ''Шпольский Э. В.'' Атомная физика. 7-изд., Т. 1‒2, М., 1984.<br> | |||
[[Категория:1-Том]] | |||
10:49, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АТОМ ‒ химиялык элементтин касиеттерин сактоочу эӊ майда бөлүкчө. Ар бир химиялык элементке өзүнө гана тиешелүү Атом туура келет, ошондой эле өзүн түзгөн бөлүкчөлөрдүн (протон, нейтрон, электрон ) саны жана атомдук массасы менен айырмаланат. Атом эркин (газда) жана байланышкан абалда болот. Атомдор өз ара түздөн-түз же молекуланын курамындагы Атом менен байланышып, суюк же катуу заттарды пайда кылат. Атомдун физикалык жана химиялык касиеттери анын түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү менен аныкталат. Атом оӊ электр заряддуу оор ядродон жана анын айланасындагы жеӊил бөлүкчөлөр ‒ терс электр заряддуу кабыкчаны түзүүчү электрондордон турат. Атомдун өлчөмү анын электрон кабыкчасынын өлчөмү менен аныкталат жана ядрого караганда Атом кыйла чоӊдук кылат (Атомдун сызыктуу өлчөмү 10‒8 см, ядронуку 10‒12 ‒ 10‒13см). Электрон катмарынын так белгиленген чеги болбойт жана Атомдун өлчөмү аздыр-көптүр аны aныктoo ыкмасына жараша болот. Ядронун заряды Атомдун негизги мүнөздөмөсү ‒ ал белгилүү элементке тиешелүү болот жана абсолюттук мааниси боюнча электрондун зарядына барабар. Атом электр заряды нейтралдуу система: +eЯ заряддуу (+е заряддуу Я протону бар) ядро жалпы заряды ‒eЯ болгон Я электронду кармап турат, башкача айтканда атомдогу жалпы заряддардын суммасы нөлгө барабар. Бир же бир нече электронун жоготкон Атом оӊ ион, электронду өзүнө кошуп алган Атом терс ионго айланып, нейтралдуу жана анын иону химиялык элементтин символу менен белгиленет. Бирдей сандагы электрону бар Атомдор же башка элементтердин иондору изоэлектрондуу катарды түзөт (мис., суутек сымал катар Н, Не+, Li2+…). Атом ядро зарядынын элементардык зарядына эселүүлүгү ядронун түзүлүшү менен түшүндүрүлөт. Анын курамы +е зарядга, о. эле нейтралдуу бөлүкчө ‒ нейтронго ээ. Ядронун өлчөмү өтө кичине жана массасы өтө чоӊ болгондуктан, тегерегинде айланып жүргөн N электрондордун системасы кaтapы каралат. Мындай системанын толук ички энергиясы бардык электрондордун кинетикалык энергиясы менен электрондордун ядрого тартылуу жана бири биринен түртүлүү энергиясынын суммасына барабар. Эӊ жөнөкөй учурда ‒ суутек атомунда ‒е заряддуу бир электрон +е заряддуу ядрону айланып жүрөт. Сырткы электрондордун саны Атомдун магниттик касиеттерин аныктайт. Жуп сандуу электрону бар Атомдун магниттик моменти нөлгө барабар. Так сандуу электрону бар Атомдун магниттик моменти нөлгө барабар эмес жана парамагниттүү болот (к. Парамагнетизм. ). Магниттик моменттери нөлгө барабар эмес Атомдорго сырткы магнит талаасы таасир кылат (к.Зееман эффектиси ). Бардык Атомдор диамагнетизм касиетине ээ: ал сырткы магнит талаасынын таасиринен Атомдо кошумча магниттик моменттин пайда болушуна байланыштуу. Атом иондошкондо, башкача айтканда андан электрон бөлүнгөндө сырткы электрон кабыкчасы менен аныкталуучу бардык касиети өзгөрөт: электр талаасында поляризациялануу жөндөмдүүлүгү азаят, энергия деӊгээлдеринин ортосундагы аралык жана алардын бири бирине өтүү жыштыгы чоӊоёт ж. б. Байланышкан абалдагы Атомдун касиети эркин Атомдун касиетинен айырмаланат, к. Атом физикасы.
Ад.: Фоно У., Фоно Л. Физика атомов и молекул. М., 1980. Шпольский Э. В. Атомная физика. 7-изд., Т. 1‒2, М., 1984.