Difference between revisions of "АРМЕНИЯ"
м (→Маданияты: категория кошуу) |
|||
| (7 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
| 1 -сап: | 1 -сап: | ||
(Айастан), <span style="letter-spacing:0.5em;">Армян Республикасы</span> (Айастаны Анрапетутюн) – Азиянын | '''АРМЕНИЯ''' (Айастан), <span style="letter-spacing:0.5em;">Армян Республикасы</span> (Айастаны Анрапетутюн) – Азиянын түштүк-батышындагы мамлекет. ''Закавказьенин'' түштүгүндө жайгашкан. Түндүгүнөн Грузия, чыгышынан Азербайжан, түштүк-батышынан Иран <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Нахичеван Автономия Республикасы, батышынан Түркия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешет. Аянты<br> | ||
[[File:АРМЕНИЯ_13.png | thumb|none]]<br> | |||
түштүгүндө жайгашкан. Түндүгүнөн Грузия, | 29,74 миң ''км<sup>2</sup>.'' Калкы 3,1 млн (2009). Администрациялык-аймактык жактан 11 облуска (марз), 27 шаарга, 31 шаарчага бөлүнөт. Ереван шаары өзүнчө марз статусуна ээ. Борбору – Ереван шаары. Акча бирдиги – драм. Армения – БУУнун (1992), КМШ өлкөлөрүнүн (1991), ЕККУнун (1992), Эл аралык валюта фондунун (1992), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (2003) мүчөсү.<br> | ||
чыгышынан Азербайжан, | ==Мамлекеттик түзүлүшү== | ||
Иран ж-а Нахичеван Автономия Республикасы, батышынан Түркия м-н чектешет. Аянты<br> | Армения – унитардык мамлекет, 11 облустан турат. Конституциясы 1995-ж. 5-июлда кабыл алынган. Башкаруу формасы – аралаш (президенттик-парламенттик) республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга бир гана жолу шайланат). Мыйзам чыгаруучу бийлигинин жогорку органы – Улуттук жыйналыш. Аткаруу бийлигинин органы – Министрлер Кеңеши. Саясий партиялары: Армян жалпы улуттук кыймылы, Улуттук биримдик, Армян революциялык Дашнакцутюн федерациясы, Армения коммунисттик партиясы, Армения жалпы элдик кыймылы.<br> | ||
[[File:АРМЕНИЯ_13.png | thumb | none]]<br> | ==Табияты== | ||
29,74 миң ''км<sup> | Армения – тоолуу өлкө. ''Армян тайпак тоосунун'' Кичи Кавказдын кырка тоолору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чектешкен түндүк-чыгыш бөлүгүн ээлейт. Аймагынын 90%тен ашыгы деңиз деңгээлинен 1000 ''м'' бийиктикте жайгашкан, орточо бийиктиги 1800 ''м,'' эң бийик жери Арагац чокусу 4090 ''м.'' Түштүк-батышында Apaрат түздүгү жайгашкан. Субтропиктик<br> | ||
шаарчага бөлүнөт. Ереван | [[File:АРМЕНИЯ_14.png | thumb|Армениянын табияты.]]климаттык алкакта жайгашкан. Климаты негизинен континенттик, кургакчыл, бирок өлкө тоолуу болгонуна байланыштуу климаттын ар түрдүү тиби кездешет. Түздүктөрдө январдын орточо температурасы –5°С, июлдуку 24–26°С, жылдык жаан-чачыны 200–400 ''мм;'' тоолуу аймагында январдыкы –4°Сден –6°Сге чейин, июлдуку 18–20°С, жылдык жаан-чачыны 500 мм''ге'' чейин. Дарыялары Каспий деңизинин алабына кирет. Ири дарыялары: ''Аракс'' (чек ара аркылуу агат), ''Кура.'' Дарыялары шар агып, босоголуу болгондуктан, кеме жүрүүгө ыңгайсыз, бирок гидроэнергия ресурсуна бай. Жермук, Арзни, Дилижан, Бжни, Анкаван минералдык суулары бар. Aрменияда 100дөн ашык көл бар, алардын эң ириси – ''Севан көлү.'' Too капталдарында 2000 ''м'' бийиктикке чейин талаа өсүмдүктөрү үстөмдүк кылат. Аймагынын 1/<sub>5</sub> бөлүгүнө жакынын жазы жалбырактуу токой (бук, эмен, граб) <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> бадалдар ээлейт; ксерофиттик сейрек токой да кеңири таралган. Андан жогору субальп <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> альп өсүмдүктөрү мүнөздүү. Дилижан, Хосров ж. б. коруктары, Севан улуттук паркы бар. Tooлуу талаа, шалбаалуу субальп жанa альп алкактары жайкы жайыт.<br> | ||
драм. | |||
(1991), ЕККУнун (1992), Эл аралык валюта фондунун (1992), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун | |||
(2003) мүчөсү.<br> | |||
==Мамлекеттик түзүлүшү | |||
==Табияты | |||
тоосунун'' Кичи Кавказдын кырка тоолору м-н | |||
чектешкен | |||
1800 ''м,'' эң бийик | |||
жери Арагац чокусу 4090 ''м.'' | |||
[[File:АРМЕНИЯ_14.png | thumb | Армениянын табияты.]] | |||
жаан-чачыны 200–400 ''мм;'' тоолуу аймагында январдыкы –4°Сден –6°Сге чейин, июлдуку 18–20°С, жылдык жаан-чачыны 500 '' | |||
Дарыялары Каспий деңизинин алабына кирет. Ири дарыялары: ''Аракс'' (чек ара аркылуу | |||
агат), ''Кура.'' Дарыялары шар агып, босоголуу | |||
болгондуктан, кеме жүрүүгө ыңгайсыз, бирок гидроэнергия ресурсуна бай. Жермук, Арзни, Дилижан, Бжни, Анкаван минералдык суулары | |||
бар. | |||
ириси – ''Севан көлү.'' Too капталдарында 2000 ''м'' | |||
бийиктикке чейин талаа өсүмдүктөрү үстөмдүк | |||
кылат. Аймагынын | |||
бадалдар ээлейт; ксерофиттик сейрек токой да | |||
кеңири таралган. Андан жогору субальп ж-а альп өсүмдүктөрү мүнөздүү. Дилижан, Хосров ж. б. коруктары, Севан улуттук паркы бар. | |||
==Калкы== | ==Калкы== | ||
Негизинен армяндар (93%), ошондой эле азербайжан, орус, курд, украин, грек, ассириялыктар (айсорлор) | |||
[[File:АРМЕНИЯ_15.png | thumb | Ереван шаарынын жалпы көрүнүшү.]] | |||
Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектердики –70,6, аялдардыкы –78,2 жаш. | ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт.<br> | ||
жыштыгы: | [[File:АРМЕНИЯ_15.png | thumb|Ереван шаарынын жалпы көрүнүшү.]]Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектердики –70,6, аялдардыкы –78,2 жаш. Орточо жыштыгы: 1 ''км<sup>2</sup>'' жерге 100,8 киши (2015); Арарат өрөөнүндө калк жыш (1 ''км<sup>2</sup>'' 200) отурукташкан. Христиан динин тутат. Шаар калкы 64,2%. Ири шаарлары: Ереван, Гюмри, Ванадзор.<br> | ||
64,2%. Ири | |||
==Тарыхы== | ==Тарыхы== | ||
Армян тайпак тоолору – дүйнөлүк цивилизациянын эң байыркы борборлорунан. | Армян тайпак тоолору – дүйнөлүк цивилизациянын эң байыркы борборлорунан. Археологиялык казмалардан табылган эмгек куралдары байыркы таш доорунда (палеолит) эле Армениянын аймагында адамдардын жашаганын, металл иштетүү маданиятынын байыркы очокторунан экенин далилдейт. Б. з. ч. 5-4 миң жылдыкта эле Армениянын аймагында жезди иштетүү кеңири өнүккөндүгү белгилүү. Б. з. ч. 13-кылымда Армян тайпак тоосунда жашаган уруулар Ассириянын басып алуусуна каршы күрөштө бир нече союздарга (Уруатри, Наири, Дайани) бириккен. Аталган союздардын негизинде б. з. ч. 9-кылымда Урарту мамлекети түзүлгөн. 1950-жылы Аринберд дөбөсүнөн, азыркы Ереван шаарынын аймагынан табылган шынаа сымал жазмада Meнуа уулу Аргиштинин Эребуни чебин негиздегендиги (б. з. ч. 782-жыл) тууралуу айтылат. Бул маалымат Ереван шаарынын дүйнөдөгү эң байыркы шаарлардан экендигин айгинелейт. Урарту мамлекетинин борбору Тушпа болгон. Ассириялык шынаа сымал жазманын негизинде Урартунун өз жазуусу түзүлгөн. Урартулуктар мал чарбасы, дыйканчылык <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кесиптенишкен, жасалма сугат системасы жогору өнүккөн. Кол өнөрчүлүктөн өзгөчө металл иштетүү жогорку деңгээлге жеткен. Б. з. ч. 7-6-кылымдарда жүзүм өстүрүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> вино жасоо өнүккөн. Б. з. ч. I миң жылдыктын 2-жарымында армян элинин калыптануусу аяктаган ''(к. Армяндар).''<br> | ||
[[File:АРМЕНИЯ_16.png | thumb | АРМЕНИЯ]]<br> | [[File:АРМЕНИЯ_16.png | thumb|АРМЕНИЯ]]<br> | ||
Б. з. ч. 6- | Б. з. ч. 6-кылымда ички биримдиктин жоктугу, ошондой эле скифтердин <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Мидиянын баскынчылык жортуулдары Урарту мамлекетинин кыйроосуна алып келген. Б. з. ч. 6-кылымдын акыркы чейрегинде Армения ''Ахемениддер'' державасынын курамына кирген. ''Дарий I''нин'' Бехисттун'' аскасындагы үч тилде жазылган жазмасында элам <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> перси тилдеринде «Армения» өлкөсү, ал эми ассириялык тексте «Урарту» мамлекети тууралуу эскерилет. Дүйнөнүн Вавилон картасында (б. з. ч. 5-кылым) «Армения» өлкөсү белгиленген. Геродоттун маалыматтарында А. Дарий I нин державасынын 13- <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 18-сатрапияларына киргизилген. Ксенофонт 13-сатрапияны Ахемениддерге туугандык байланыштагы Ервандун уруусунун өкүлдөрү башкарышкандыгын белгилейт. Ахемениддер державасы Александр Македонский тарабынан кыйратылгандан кийин, армян сатраптары Ерванд III <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Митраустес көз каранды эмес эки княздыкты негиздешкен. Ерванд алгач Александр Македонскийдин бийлигин тааныган, бирок диадохтордун күрөшүнүн учурунда өз алдынчалыкка жетишкен. Б. з. ч. 220-жылы Ервандиттер падышалыгын селевкид башкаруучусу Антиох III басып алып, 3-кылымдын аягында Армениянын аймагы толук каратылган. Бул бириктирилген аймак Улуу Армения деп атала баштаган, аны жергиликтүү башкаруучу Арташес башкарган. Б. з. ч. 189-жылы Улуу Армения <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Софена өз алдынча мамлекеттерге айланган. Арташес I (189-160-ж. башкарган) өзүн падыша деп жарыялап, Арташесиддер династиясын негиздейт. Улуу Армения мамлекети, анын небереси Тигран Шнүн тушунда күч-кубаттуу мамлекетке айланып, бардык армян жерлери бириктирилип, Софен, Сирия, Коммаген, Киликия, Месопотамия, Селевкидцер падышалыгы каратылат. Тигран III Тигр дарыясынын боюна өлкөнүн жаңы борбору – Тигранакерт шаарын курдурган. Улуу Aрменияда антикалык Грекиянын, эллиндик Сириянын <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Кичи Азиянын таасири <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> маданият, архитектура, театр, адабият, поэзия өнүккөн. Б. з. ч. 62-жылы Улуу Aрменияда Аршакиддердин династиясы орнотулат. Б. з. ч. 1-кылымдан баштап Армения Рим <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Парфия падышалыгынын ортосундагы күрөштүн майданына айланган, бул Улуу Арменияны начарлаткан. Б. з. 3-кылымынан Улуу Армения сасаниддик Иранга көз каранды мамлекетке айланган. 301-жылы христиан дини Улуу А-нын мамл. дини деп жарыяланган. 4-кылымдын аягында Mecроп Маштоц армян алфавитин түзгөн. 387-жылы Арменияны Византия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Иран өз ара бөлүп алышкан. Сасаниддер <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Византиянын Армения үчүн болгон күрөшү 20 жылдан ашык созулган. 7-кылымдын 2-жарымында Арменияны ''Араб халифаты'' басып алды. Узакка созулган күрөштүн натыйжасында арабдардын бийлиги кулатылып, 9-кылымдын аягында Арменияда Багратилердин падышалыгы түзүлөт. Бул учурда экономикалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> маданий турмуш кайрадан жогорулап, шаарлар (Ани, Ван, Карс ж. б.) кол өнөрчүлүк <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> соода-сатыктын ири борборлоруна айланды. 11-кылымдын 1-жарымында Армения кайрадан Византияга көз каранды мамлекетке айланды. 11-кылымдын ортосунан Арменияга селжуктар басып кирген. 1236–43-жылдары бүткүл Закавказье монгол-татарлар тарабынан каратылган. Армения мамлекети жоюлуп, Хулагулар мамлекетинин курамына кошулган. Шаарлар талкаланып, калкынын бир кыйласы кырылган. Армяндардын чет өлкөлөргө ооп кетиши күчөп, алардын көпчүлүгү Европа өлкөлөрүнө, Алтын Ордонун шаарларына, Крымга ж. б. жерлерге көчө качты. Буковинада, Галицияда, Венгрияда армян колониялары пайда болгон. 14-кылымдын башында Токтомуштун, андан кийин ''Тимурдун'' жортуулдарынын учурунда Армения эбегейсиз талап тонолгон. 15-кылымдын башында Армян көчмөн түркмөн уруулары (Кара-Коюнлу, кийин Ак-Коюнлу) тарабынан каратылган. 16–18-кылымдарда Армения Осмон империясы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Ceфевилер державасынын ортосунда талаш майданга айланып, 1639-жылы жарашуудан кийин, Чыгыш Армения Иран, Батыш Армения Түркиянын курамына кирген. Орус-иран согушунун (1826–28) жыйынтыгында түзүлгөн Түркмөнчай келишими боюнча Чыгыш Армения (Эриван, Нахичеван хандыктары) Россияга, калган бөлүгү Түркияга кирген. 1-дүйнөлүк согуш учурунда түрктөр 1,5 млн армяндарды жок кылып (1915–16), 600 миңге жакынын Месопотамияга зордоп көчүргөн. 1918-жылы 28-майда Армян республикасы түзүлүп, бийликке улуттук-буржуазиялык «Дашнакцутюн» партиясы келет. 1918-жылы Антанта <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Түркиянын ортосунда түзүлгөн Мудросе жарашуусу боюнча Түркия Армениянын аймагынан аскерлерин чыгарып кеткен. 1920-жылы сентябрда түрктөр кайрадан Арменияга басып кирип, өлкөнүн үчтөн-эки бөлүгүн ээлейт. 1920-жылы 29-ноябрда Кызыл Армиянын күчтөрү дашнактар бийлигин кулатып, Арменияны Советтик Социалисттик Республика деп жарыялайт. 1922-жылы Армян ССРи Закавказье федерациясынын (ЗСФСР) курамында CCCPгe кирген.<br>1936-жылы өз алдынча Армян ССРи түзүлгөн. СССР кыйрагандан кийин, 1991-жылы 23-сентябрдан Армения көз каранды эмес республика.<br> | ||
==Экономикасы | ==Экономикасы== | ||
Ички дүң продукциясынын көлөмү 16,2 млрд долларды түзгөн, аны киши башына бөлүштүргөндө 5,9 миң доллардан туура | Ички дүң продукциясынын көлөмү 16,2 млрд долларды түзгөн, аны киши башына бөлүштүргөндө 5,9 миң доллардан туура келет (АКШ, 2009). Ички дүң продукциясында айыл чарбанын үлүшү 18,5%, өнөр жайы 33,5%, тейлөө чөйрөсү 48,0%ти түзөт. Өнөр жайынын негизин тамак-аш (36,6%; 2003), түстүү металлургия (21,7%), электр энергия (19,5%), машина куруу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> металл иштетүү (4,8%), химия (2,0%) тармактары түзөт. Армения дүйнөдөгү энергиясы таңкыс өлкөлөргө кирет. Жергиликтүү энергия ресурстарынын негизин гидроэнергия берет. Отундун басымдуу бөлүгүн сырттан (газды Россия <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Түркмөнстандан) алат. Армениянын экономикасында маанилүү орунду «Армросгазпром» биргелешкен (Россия, Армения) ишканасы ээлейт. Ал газ куурларын, газ сактоочу жер астындагы жайларды куруп, ремонттойт. Жылына 5,6 млрд ''кВт.с''ка жакын электр энергиясы өндүрлөт; анын 41% АЭСке, 30% ГЭСке, 29% жылуулук электр станцияларына таандык.<br>Жез-молибден рудаларын, алтын казып алып иштетүүчү ишканалары бар. Машина куруу өнөр жайы электрондук, автомобиль <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> станок куруу тармактары үчүн жабдуулар чыгарууга адистешкен; анын негизги борборлору: Ереван, Baнадзор, Армавир. Электр-техникалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> электрондук өнөр жай ишканалары Ереванда (электр кыймылдаткычтарын ж. б. чыгарат), Ванадзор (ченегич приборлор, светотехника ж. б.), Гюмри (анализдик приборлор), Севан (электр механизмдерин) ж. б. шаарларда жайгашкан. Химиялык өнөр жайы хлоропрен каучугун, резина буюмдарын, шина, жасалма була, целлофан, химиялык реактивдери, карбамид, меланин ж. б. продукцияларды чыгарууга адистешкен.<br>Зер кооз буюмдарды даярдоочу өнөр жайы өнүккөн; анын продукциясын экспорттоо боюнча 1-орунда турат. Зер буюмдарды даярдоо үчүн сырьёну (негизинен зергерлик <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> техникалык алмазды, алтынды) Россиядан, Бельгиядан <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Нидерланддан алат. Ири ишканалары: Ереван зер буюмдарды даярдоочу заводу, Армян алмаз компаниясы. Тамак-аш өнөр жайынын негизги продукциялары: коньяк <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шарап (20дан ашык заводу бар), мөмө-жемиш <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жашылча консервалары, суусундук, эт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эт продуктулары, сүт продукциясы ж. б. Жогорку сорттогу тамеки чыгаруучу биргелешкен ири ишканалары бар. Курулуш материалдарынан цемент, асбоцемент <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> шифер, имараттарды туфтан каптап жасалгалоочу материалдарды ж. б. чыгарат. Еревандагы прибор куруу ишканасы үчүн таза темир (металлоломдон) даярдоочу тажрыйба-өнөр жай заводу, Туманян шаарында отко чыдамдуу материалдарды чыгаруучу завод иштейт.<br> Айыл чарбага жарактуу жери 1,4 млн ''га'' (өлкөнүн 47% аянты), анын 0,5 млн ''га''сы айдоо, 0,8 млн ''гасы'' жайыт <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чабынды. Айыл чарба продукциясынын 60%ке жакынын өсүмдүк өстүрүүчүлүк берет. Буудай, картошка, жашылча-бакча, ошондой эле техникалык (тамеки, каз таман), тоют өсүмдүктөрү өстүрүлөт. Мөмө-жемиш бактарын (шабдаалы, өрүк) өстүрүү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> жүзүмчүлүк өнүккөн.<br> | ||
келет (АКШ, 2009). Ички дүң продукциясында | [[File:АРМЕНИЯ_17.png | thumb|Армениянын жүзүм талаасы.]]<br>Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралат. Айыл чарба продукцияларынын 95,5%ке жакыны жеке менчик чарбаларда даярдалат. Рекреациялык peсурстарга бай; курорттору: Арзни, Жермук, Дилижан, | ||
чөйрөсү 48,0% ти түзөт. Өнөр жайынын негизин | |||
тамак-аш (36,6%; 2003), түстүү металлургия | Цахкадзор ж. б.<br>Транспортунун негизги түрү – автомобиль. Автомобиль жолунун узундугу 8,9 миң ''км'' (2008). Негизги автомобиль магистралдары: Ереван – Аштарак – Гюмри, Ереван – Севан – Ижеван. Темир жолунун узундугу 845 ''км;'' негизги темир жол тоому – Ереван шаары. Грузия темир жолу <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> (Ереван – Ванадзор – Алаверди –Тбилиси) катнашы бар. Россиядан (Грузиянын аймагы аркьшуу) газ кууру келет. Ири аэропорту – Звартноц (Еревандан 10 ''км'' аралыкта). Экспортко караганда импорт (1279,5 млн доллар) басымдуулук кылат. Экспортко негизинен асыл таштарды, баалуу металлдарды, шарап, коньяк, түстүү металлдарды (алюминий, никель жез) <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> алардан жасалган буюмдарды чыгарат; сырттан (импорт) отун (негизинен газ), иштетилбеген асыл таштарды, жабдууларды, дан эгиндерин алат.<br> | ||
(21,7%), электр энергия (19,5%), машина куруу | [[File:АРМЕНИЯ_18.png | thumb|Акча бирдиги – драм.]]<br> | ||
ж-а | Негизги соода шериктери: Россия, AКШ, Бельгия, Улуу Британия, Иран, Бириккен Араб Эмирликтери.<br> | ||
өлкөлөргө кирет. | ==Маданияты== | ||
негизин гидроэнергия берет. Отундун басымдуу | 1998-жылдан <span style="letter-spacing:0.5em;">билим берүү</span>тармагында реформа жүргүзүлө баштаган. 1999-жылы «Билим берүү» мыйзамы, 2001-жылы «2001- 2005-жылга билим берүүнү өнүктүрүүнүн мамлекеттик планы» кабыл алынган. Билим берүү тармагы – мектепке чейинки тарбия, жалпы билим берүү [башталгыч (1-3-класс), негизги орто билим (4-8-класс), толук орто билим (9-11-класс)]; кесиптик билим берүү [башталгыч кесиптик-техникалык, атайын орто билим берүү, жогорку кесиптик (бакалавриат, магистратура)], квалификацияны жогорулатуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> адистерди кайра даярдоо бөлүмдөрүн камтыйт. Учурда 692 мектепке чейинки мекеме (<span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> 681 мамл.), 1481 жалпы билим берүүчү мектеп, 58 гимназия, I лицей, 12 колледж, 77 орто кесиптик окуу жайы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> менчик жалпы (31), атайын орто билим берүү мекемелери (23) бар. Республикада 54 коомдук пансион, 163 мектептен тышкаркы билим берүү мекемелери иштейт. Мамлекеттик 20, мамлекеттик эмес 72 ЖОЖ бар. Ереван университети (1920-жылы негизделген), Инженердик университети (1930), Ереван эл чарбачылыгы институту (1933), Армян айыл чарба академиясы (1930), Ереван сүрөт академиясы (1944), Ереван консерваториясы (1923), Америка университети (Ереван, 1991), Россия-Армян (Славян, 1999) университети, Франция университети (2000), ошондой эле Армениянын ИА <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> бир нече ил.-изилдөө институттары бар. Ири музейлери: Тарых (1957), Матенадаран – байыркы кол жазмалар, Улуттук галерея (1921), Ереван тарыхы (1968), этнография <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> фольклор, диний искусство, Геноцид институт-музейи (1995) ж. б. Aрменияда гезит (840), журнал (193) армян <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус тилинде чыгат. Кабарлоо агентчилиги (32), улуттук гезиттердин басмалары (20, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> «Азг», «Айастани Анрапетутюн», «Айоц ашхар» «Аравот», «Иравунк» армян), ал эми «Армян үнү», «Жаңы учур», «Армян Республикасы» орус <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> улуттук тилдерде иштейт. Республиканын аймагынын 95% телекөрсөтүү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> камсыз болгон. Мамлекеттик <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> менчик радиостанциялар бар.<br> Армян <span style="letter-spacing:0.5em;">адабияты</span> дүйнөдөгү байыркы адабияттардын бири. Б. з. ч. эле армяндарда бутпарастык адабият болуп, ал армяндар христиан динине өткөн соң (301) жоголгон. Жазма адабияттын тарыхы 5-кылымдан – Mecpoп Маштоц армян жазмасын түзгөн мезгилден (406) башталат. Жазма адабий эстеликтерден М. Маштоцтун котормолору, ырлары, Агафангел, Павстос Бузанд, Егише, Лазар Парбенци <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Мовсес Хоренацинин (5-кылымдын тарыхчылары) эмгектери өзгөчө баалуу. Араб эзүүсүнүн тушунда <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Византия басып алган мезгилде (7-9-кылым) жарандык адабият (Давтак Kepтог, тарыхчылар – Себеос, Овнан Мамиконян, Мовсес Каганкатваци, Гевонд), диний айтыш (кара сөздө) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> чиркөө поэзиясы (мисалы, «Щаракноц», Комитасо, Степаноса Сюнеци) өнүккөн. 9-кылымдын аягында Армения көз карандысыздыкка ээ<br>болгондон кийин (886) адабиятта гуманисттик идеялар пайда болуп, ''Каира жаралуу'' доору башталган. Григор Нарекацинин («Кайгылуу ырлар китеби») поэмасы, 10-кылымдын тарыхчылары Ованес Драсханакертци, Товма Арцруни, аты жок Арцрунинин чыгармаларында гуманисттик алдынкы ой-пикирлер нукура элдик формада туюнтулган. 11-12-кылымдардагы Армян ад-тын элегия (Аристакес Ластивертци), лирика-эпикалык поэма (Григор Тга, Нерсес Ламбронаци), эпистолярдык (Григор Магистр), лирика (Нерсе Шнорали) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> поэтика (Ованес Имастасер) жанрында жазылган чыгармалар түзөт. Алгачкы тамсил Мхитар Гошко таандык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 13-кылымдын башталышында Вардан Айгекци элдик тамашалуу мүнөздөгү тамсилдер жыйнагын («Куулуктун китеби») түзгөн. 13-кылымда Армения адабияты мекенди сагынуу, мамлекеттик түзүлүштүн адилетсиздигине каршы ж. б. ой-пикирлерди камтыган Фриктин поэзиялары, Ованес Ерзнкаци <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Константин Ерзнкацинин лирикалары, 14-16- кылымдарда Ованес Тулкуранци, Мкртыч Наташ, Григор Ахтамарци, Нерсес Мокаци, Кучак Наапет, Григор Церенц, Хачатур Кечареци, Аракел Сюнеци, Симеон Апаранци ж. б. акындардын ырлары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> толукталат. 17-18-кылымдарда жазуу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> бирге ашугдардын оозеки чыгармачылыгы өнүккөн. Акын Саят-Нова (1712-1795) алгачкылардан болуп лирика поэзиясына чыйыр салган. 18-кылымдын аягы 19-кылымдын башында Армян адабиятында классикалык поэзия салты күч алган. Ага О. Ванандеци, П. Минасян, А. Багратуни, Е. Toмачян, Э. Гюрмюзян ж. б. кирет. 1840-50-жылдары жаңы Армян адабиятына негиз салган акын Г. Алишан, демократ акын X. Абовян («Армения муңу» тарыхый романы (1841; 1858-ж. басылган) адттагы прогрессчил романтизм <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> реализмге жол ачкан. X. Абовяндын чыгармачылыгындагы демократиялык багыттарды П. Прошян (1837-1907), Г. Агаян (1840-1911) өнүктүргөн. Атактуу жазуучу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> ойчул М. Налбандян (1829-1868) биринчилерден болуп материалдык эстетиканын принциптерин иштеп чыгып, социалдык мазмунга каныккан реалисттик адабиятты ырааттуу түрдө жактаган. Улуттук идеяларды акын, филолог Г. Алишан (1820-1901) көтөрүп чыгат. 19-кылымдын 2-жарымында акындар Р. Патканян, М. Пешикташлян, П. Дурян жарандык ырлар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> поэмаларды жаратышкан. Улуттук публицист В. Арцруни, романчылар Цернцтин, Раффи тарыхый роман жазышкан (1880-90). Сын реализми сатирачы А. Пароняндын, драматург А. Ширванзаде чыгармаларында өнүккөн. Нар-Дос, Mypaцан (Г. Тер-Ованисян), В. Папавян, А. Арпиарян, Г. Зохраб, Т. Камсаракан, А. Ширванзаде, И. Иоаннисян, А. Цатурян европалык <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус акындарынын чыгармаларын которуу <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> бирге реалисттик багыттагы чыгармаларды жаратышып, адабият казынасына зор салым кошушкан.<br> Армян элдик классикалык чыгармачылыктын туу чокусу деп О. Туманян тарабынан элдик сюжеттердин негизинде иштелип чыккан «Солунци Давид» («Давид Сасунский») улуттук эпосун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> элдик жомокторду айтууга болот. 19-20-кылымдардын көрүнүктүү акындары А. Исаакян, В. Тергьян, Сиаманто (А. Ярчанян), Д. Варужан, М. Мецаренц, Р. Севак, В. Текеян, Е, Чаренц, курч социалдык темаларга А. Акопян, Ш. Кургинян, Г. Сарьян, М. Арази ж. б-лардын чыгармалары жаңы армян адабиятын дүйнөлүк адабияттын алдыңкы чегине жеткирди.<br>Армениянын <span style="letter-spacing:0.5em;">архитектурасынын</span> байыркы эстеликтери б. з. ч. 3000-жылга таандык (Арагацтын жанындагы мегалиттик курулуштар ж. б.). Архитектура б. з. ч. 9-6-кылымдарда Урарту мамлекетинде өнүккөн (Тейшебанидеги турак жайлар, б. з. ч. 7-ылым; Эренбуниндеги Кудай Халд храмы, б. з. ч. 8-кылымк). Шаарларда эллин доорундагы<br> | ||
бөлүгүн сырттан (газды Россия м-н Түркмөнстандан) алат. | [[File:АРМЕНИЯ_19.png | thumb|Эчмиадзин собору.]]<br> | ||
сактоочу жер астындагы жайларды куруп, ремонттойт. Жылына 5,6 млрд ''кВт.с''ка жакын электр энергиясы өндүрлөт; анын 41% АЭСке, 30% ГЭСке, | сарайлар <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чептер өзгөчөлөнө баштаган (Тигранакерт, б. з. ч. 1-кылым). 4-6-кылымдарда христиандык сыйынуу жайларда бир <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> үч нефтүү базилика курула баштаган. Үй куруунун жаңы баскычы 11-18-кылымдардагы көп сандаган эстеликтерден, өзгөчө Армениянын борбору Анидеги Багратидден көрсө болот. 19-кылымда, айрыкча Чыгыш Aрмения Pocсияга кошулгандан кийин, шаарларда (Ереван, Александрополь, Карс) турак-жайлардын жаңы типтери пайда болуп, ал социалдык-экономикалык өзгөрүүлөрдүн таасиринде калыптанган. Көп кабаттуу үйлөр Ереванда, Ленинаканда, Алавердиде курулган. Архитектор А. Таманян (Өкмөт үйү, опера театрынын имараты, I-Ep ГЭСи) улуттук салт <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> азыркы архитектураны айкалыштырган.<br>1960-70-жылдарда коомдук жайларды типтештирүү башталды. Мемориал эстеликтер салынган (1915-жылы түрктөр кырган армяндарга эстелик). Армениянын архитектурасын жаңыча куруу 1968-жылдагы мамлекеттик планында каралган. Ага өнөр жай <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> гидротехникалык (ГЭС) курулуштары, ири заводдор, көпүрөлөр мисал. Армениянын аймагынан табылган алгачкы көркөм чыгармалар (аска бетиндеги сүрөттөр, жазуусу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> сүрөтү бар карапалар, скульптура, металл эмеректер, зер буюмдар, жыгачка оюлган сүрөттөр ж. б.) б. з. ч. 6-2 миңинчи жылдарга таандык. Урарту искусствосунун <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Эллин<br> | ||
29% жылуулук электр станцияларына таандык.<br> | [[File:АРМЕНИЯ_20.png | thumb|Армян Республикасынын борб. аянтынын бир бурчу. Арх-ралык ансамблде курулган.]]<br> | ||
Жез-молибден рудаларын, алтын казып алып | доорунун эстеликтери (жасалга колдонмо исквосунун жасалгалары, коло <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> алтын скульптуралар, оюлуп жасалган рельефтер, мозаика) сакталган. Орто кылымда монументтүү живопись, мозаика, дубал жазуулары көбүрөөк өнүгөт. Андан соң архитектуралык скульптура – чиркөөнүн бет алдындагы рельефтер (6-кылымдын аягы, 7-кылымдын башы) өнүккөн. Ахтамар храмы (10-кылым) декорация скульптура сюжеттери <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> кооздолгон. Христиан дининин кабыл алынышы (301) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> армян алфавитинин түзүлүшү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> (396) китеп живописи өнүгө баштайт. Aрменияда миниатюра да 13-14-кылымдарда жогорку деңгээлге жетет. 17-18- кылымдарда станковый живопись (портрет, пейзаж ж. б.) пайда болду. Тарыхый себептерден улам көрүнүктүү армян сүрөтчүлөрү четте жашоого аргасыз болушкан. О. Маркуз <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Минае (17-кылым) Иранда, Б. Салтанов (17-кылым) Москвада, Богуштун үй-бүлөсү (17-18-кылым) Львовдо, Манасеники (18-19-кылымдар) Түркияда иштешкен. <span style="letter-spacing:0.5em;">Сүрөт</span> и с к у с с т в о с у н д а сүрөтчү Овнатаняндардын алты муунуна өзгөчө орун таандык (17-кылымдын аягы 19 кылымдын 80-жылы). Сүрөт искусствосунун өнүгүшүнө Е. Татевосян (1870-1936), С. Агаджанян (1863- 1940), Ф. Терлемезян (1865-1941), М. Сарьян, Г. Гюрджян, О. Зардарян, Э. Исабекян, М. Абегян, кийин Г. Ханджян, С. Мурадян ж. б. өз салымдарын кошушту. Скульпторлордун (A. Capксян, С. Степанян, А. Урарту, Е. Кочар, Н. Никогосян) улуу муунуна жаңы муун кошулду (Г. Чубарян, С. Багдасарян ж. б.). График <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span><br> живописчи А. Коджоян (1883-1959) негиз салган китеп жасалгалоо өнөрү азыркы күндө да жогорку деңгээлде. Көркөм театр институту (1945), сүрөт окуу жайы (1921; Ереван, Ленинакан, Кировакан), сүрөт галереясы (1921-1935) бар. Сүрөт көргөзмөлөрү өткөрүлүп турат.<br> Армениянын улуттук музыкасы байыркы замандан бери эле өнүгүп келүүдө. Музыкалык маданияттын байыркы эстеликтери Урарту мамлекетине (Тейшебани, коло идиофон, б. з. ч. 7-кылым) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Улуу Арменияга (көп стволдуу таш флейта, б. з. ч. 5-кылым) таандык. Армян элдик музыкасы <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> поэзиясы пандира (кылдуу чертме аспап) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> коштолгон.<br> 4-5-кылымда христиан чиркөө музыкасы, адегенде псалма (көркөм окуу) түрүндө, андан соң шаракан деген ат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> армян тилинде өнүккөн. 12-кылымда Нерсес Шнорали алгачкы көлөмдүү ырын (шаракан) чыгарган. 10-кылымдан таги, орто кылымда диний (монодия) ырлары өнүккөн. Элдик музыканын негизинде диний музыка келип чыккан. Элдик профессионал музыканын өкүлдөрү адегенде гусандар, кийин ашугдар аталган. Ашугдар ырларын сазе <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> кеманче аспаптары <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> коштогон. Монодия вокалы <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> аспаптык музыка азыркы күнгө чейин сакталып келүүдө. 19-кылымдын орто ченинен Армения музыкасы Батыш Европанын музыкасынан <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> орус классикасынан таасирленген. Анын негизинде жаңы улуттук стиль түзүлгөн. Композиторлор X. Кара Мурза (1853-1902) <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Н. Тигранян (1856-1951), классикалык музыканттар Т. Чухаджян армян музыка коомун, «Кнар» («Лира») журналын негиздеп, туңгуч армян операсын («Аршак II») жазган. Фольклорист, музыкалык-коомдук ишмер Koмитас жаңы армян музыкасынын калыптанышына чоң салым кошуп, композиторлор мектебин ачкан. А. Спендиаров (1871-1928) – армян симфониялык музыкасына негиз салса, 1-классикалык романстар Р. Меликянга таандык. «Алмаст» тарыхый операсы улуттук театр классикасынын башаты (А. Спендиаров, 1930-ж. Москвада коюлган). Көрүнүктүү композиторлордун бири - А. ''Хачатурян'' армян музыкасына зор салым кошкон. Опера, балет, оперетта, симфония, камералык хор <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> эстрадага белгилүү композиторлор К. Закарян (1895-1967), В. Тальян (1896-1947), А. Степанян (1897-1966), А. Айвазян (1902-жылы туулган), А. Долуханян (1910-1968), А. Бабаджанян (1921-жылы туулган), Ж. Тер-Татевосян (1926-жылы туулган) ж. б. бир топ чыгармаларды жаратышты. 20-кылымдын чыгаан музыканттары: A. Tepтерян, Г. Читчян, Г. Овунц, А. Зограбян, Э. Айрапетян, Т. Мансурян. Дүйнөгө белгилүү ырчылары – П. Лисициан, 3. Долуханова, Г. Гаспарян, Т. Сазандарян. Көрүнүктүү музыка изилдөөчүлөр – X. Кушнарев, А. Адамян, Г. Тигранов, А. Шавердян, Р. Атаян, М. Арутюнян, М. Брутян, Г. Геодакян, Н. Тагмизян.<br>Армяндардын бий искусствосу көп кылымдык салтты камтыйт. Ушул кезге чейин бийге ылайык ыр, бий күүлөрү (парэр же хагэр) көп түрдүү формада сакталган. Армян ыр-бий ансамбли 1938-жылы уюштурулган. 1920-жылдан профессионалдык балет искусствосу өнүккөн. Хореография | ||
иштетүүчү ишканалары бар. Машина куруу өнөр | [[File:АРМЕНИЯ_21.png | thumb|А. Спендиаров атн. опера <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> балет театрынын сахнасында. «Гаянэ» балетинен көрүнүш.]]<br> | ||
жайы электрондук, автомобиль ж-а | (1923), ритропластика студиялар ачылган (1924).<br> 1939-жылы А. Хачатуряндын 1-улуттук «Бакыт» балети коюлат. Спектаклде элдик обондор, күүлөр колдонулуп, классикалык хореографияны армян бийинин элементтери <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> айкалыштырган. А. Хачатуряндын «Гаэне» (1947,1971,1974, 2003), «Спартак» (1988), Э. Оганесяндын «Мармар» (1957), Г. Егизоряндын «Ара сулуу <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Шaмирам» (1982) балеттери сахналаштырылган.<br>Армян <span style="letter-spacing:0.5em;">театрынын</span> тарыхы б. з. ч. 69-жылы падыша Тигран II Тигранакертте Сириянын эллинистика тибиндеги театр имаратын салгандан башталат. Анын уулу Артавазд II жетекчилиги <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> Арташатта театр уюшулуп, Еврипиддин «Вакханкалар» трагедиясын койгон (53-ж. б. з. ч.). Б. з. 4-кылымында оюн-зооктор Аршакт II сарайында коюлган. Пантомима өнөрү <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> сатира, көчө театры болгон. Цахрацу элдик театры кеңири таралган. Литургиялык драманын негизинде христиандык диний театр түзүлгөн. 17-19-кылымдарда армян «колонияларында» Львовдо, Москва, Венеция, Вена, Марас, Калькутта ж. б. | ||
өнөр жай ишканалары Ереванда (электр кыймылдаткычтарын ж. б. чыгарат), Ванадзор (ченегич приборлор, светотехника ж. б.), Гюмри | [[File:АРМЕНИЯ_22.png | thumb|«Намус» спектаклинен бир көрүнүш. 1955.]]<br> | ||
(анализдик приборлор), Севан (электр механизмдерин) ж. б. шаарларда жайгашкан. | армян театры, 1668-жылдан 19-кылымдын орто ченинен армян мектеп театры өнүгөт. 1810-жылы Константинополдо М. Бжишкяндын жетектөөсү <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> 1-армян спектаклдери коюлган. 1846-66-жылдарда О. Гаспаряндын жетекчилиги <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> «Арамян татрон» профессионалдык театры иштеген. 1836-жылы Г. Шермазанян Тифлисде «Шермазанян дарбас» театрын ачкан. 1860-жылы Армяндардын маданий борбору Константинополдо <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Тифлисде түзүлгөн. 1860-70-жылдары алгачкы театрлар Ереванда, Нахичевани-на-Дону ж. б. жерлерде ачылган. 20-кылымдын башында улуттук армян театры (Ереванда, Шушада, Бакуда, Тифлисде ж. б.) кеңири таралган. 1921-жылы Ереванда алгачкы мамлекеттик Армян драма театры (учурда Улуттук академиялык театр) түзүлгөн. 1920-жылы армян театры, 1928-жылы көчмө, 1929-жылы балдар, 1935-жылы куурчак театрлары, 1937-жылы орус, 1969-жылы Ереван драма театрлары, 1981-жылы Ереван камералык театры уюшулган. 1940-жылы Армян театралдык коому түзүлгөн.1940–50-жылдарда «Маскарад» (Ю. Лермонтов, 1945), «Тирүү өлүк» (Л. Н. Толстой, 1951), «Алча багы» (А. П. Чехов, 1951), «Багдасар аке» (А. Паронян, 1954), «Намус» (Ширванза, 1955), «Бүлүнгөн коломто» (А. Абарян, 1947.) ж. б. спектаклдери коюлган. 1960-70-жылдардагы Армениянын көрүнүктүү театр актёрлору – М. Мкртчян, В. Вардересян, Х. Абрамян, М. Симонян, А. Хостикян <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> режиссёрлору: Г. Капланян, 3. Татинцян, А. Мкртчян, М. Мариносян ж. б. Aрменияда 20га жакын драма театр (2004) бар, <span cat='ж.кыск' oldv='а. и.'>анын ичинде</span> облустук Ванадзор, Гюмри, Кафан, Горис, Арташат, Камо ж. б.<br>1907-жылы алгачкы кино тартылган. 1923-жылы «Госкино» (кийин «Госфотокино») уюшулуп, анда кинолаборатория базасында (1928-жылы) кинофабрика «Арменкино» (1938-жылы Ереван киностудиясы, 1957-жылы «Арменфильм», 1966-жылы А. Бек-Назаров атындагы киностудиясы) түзүлгөн. Көрүнүктүү режиссеру Бек-Назаров тарабынан тартылган туңгуч армян документалдуу фильми - «Советтик Армения» (1924), 1926-жылы «Намус» көркөм, 1935-жылы алгачкы «Пэпо» үндүү фильми жаралган, 1940-50-жылдардагы кыйынчылыктардан кийин, 1950-жылдын 2-жарымында Армения киносу кайрадан жандана баштаган. Э. Мелик-Карамяндын (С. Кеворковдор <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> биргелешкен) «Ээн калган чоку» (1955), «Добулдун жолу менен» (1956), «Өзүм гана билем» (1958), «Өзгөчө тапшырма» кинофильмдери тартылган. Армениялык кинорежиссёрлор Ф. Довлатяндын «Саламатсыңбы, бул мен» (1966), Г. Маляндын «Үч бурчтук» (1967), С. Параджановдун «Чоктой кызыл» (1970), А. Пелешяндын «Биз» (1969), «Жердөөчүлөр» (1970), «Жыл мезгили» (1975) ж. б. кинофильмдери зор ийгиликтерди алып келген. 1938-жылы алгачкы анимация кинофильми (Л. К. Атаманов, «Дөбөт <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> мышык») тартылган. «Арменфильм» киностудиясында белгилүү кино чеберлери А. Айартян, А. Мартиросян, кийинчээрек<br>А. Вагаршян, Г. Мелик-Авакян, Ю. Ерзинкян, А. Манарян ж. б. иштешкен. 1970-80-жылдары маанилүү кинофильмдерди жараткандар Э. Keocaян («Эркектер», 1973; «Жомоктор калтырган капчыгай», 1974), К. Геворкян («Кайчылаш жолдо», 1974), Л. Григорян («Байчечекейлер жана Эдельвейстер», 1981), Н. Оганесян («Бакыттын механикасы», 1982), Б. Оганесян («Кожоюн», 1983), А. Мкртчян («Биздин балалыктын тангосу», 1984) ж. б. кирет. 1980-90-жылдарда кино<br> | ||
жайы хлоропрен каучугун, резина буюмдарын, | |||
шина, жасалма була, целлофан, | |||
Зер буюмдарды даярдоочу өнөр жайы | |||
өнүккөн; анын продукциясын | |||
1-орунда турат. Зер буюмдарды даярдоо үчүн сырьёну (негизинен | |||
зергерлик ж-а | |||
ишканалары: Ереван | |||
Тамак-аш өнөр жайынын негизги продукциялары: коньяк ж-а шарап (20дан ашык | |||
мөмө-жемиш ж | |||
биргелешкен ири ишканалары бар. Курулуш | |||
материалдарынан цемент, асбоцемент ж-а шифер, имараттарды туфтан каптап жасалгалоочу материалдарды ж. б. чыгарат. Еревандагы | |||
прибор куруу ишканасы үчүн таза темир (металлоломдон) даярдоочу тажрыйба-өнөр жай | |||
Айыл чарбага жарактуу жери 1,4 млн ''га'' | |||
(өлкөнүн 47% аянты), анын 0,5 млн ''га''сы айдоо, 0,8 млн ''гасы'' жайыт ж-а чабынды. Айыл | |||
чарба продукциясынын 60% ке жакынын өсүмдүк өстүрүүчүлүк берет. Буудай, картошка, жашылча-бакча, | |||
өсүмдүктөрү өстүрүлөт. Мөмө-жемиш бактарын (шабдаалы, өрүк) өстүрүү ж-а жүзүмчүлүк өнүккөн.<br> | |||
[[File:АРМЕНИЯ_17.png | thumb | Армениянын жүзүм талаасы.]]<br> | |||
Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралат. Айыл чарба | |||
продукцияларынын 95,5% ке жакыны жеке менчик чарбаларда даярдалат. Рекреациялык peсурстарга бай; курорттору: Арзни, Жермук, | |||
Транспортунун негизги түрү – автомобиль | |||
(2008). Негизги автомобиль магистралдары: Ереван – Аштарак – Гюмри, Ереван – Севан | |||
Ижеван. Темир жолунун | |||
темир жол тоому – Ереван | |||
м-н (Ереван – Ванадзор – Алаверди –Тбилиси) | |||
катнашы бар. Россиядан (Грузиянын аймагы | |||
аркьшуу) газ кууру келет. Ири аэропорту – Звартноц (Еревандан 10 ''км'' аралыкта).Экспортко караганда импорт (1279,5 млн доллар) басымдуулук | |||
кылат. Экспортко негизинен асыл таштарды, | |||
баалуу металлдарды, шарап, коньяк, түстүү металлдарды (алюминий, никель жез) ж-а алардан жасалган буюмдарды чыгарат; сырттан (импорт) отун (негизинен газ), иштетилбеген | |||
[[File:АРМЕНИЯ_18.png | thumb | Акча бирдиги – драм.]]<br> | |||
Негизги соода шериктери: Россия, | |||
Эмирликтери.<br> | |||
==Маданияты | |||
1998-жылдан <span style="letter-spacing:0.5em;">билим берүү | |||
</span>тармагында реформа жүргүзүлө баштаган. | |||
1999- | |||
2005-жылга билим берүүнү өнүктүрүүнүн мамлекеттик планы» кабыл алынган. Билим берүү тармагы – мектепке чейинки тарбия, жалпы билим берүү [башталгыч (1-3-класс), негизги орто | |||
билим (4-8-класс), толук орто билим (9-11- | |||
класс)]; кесиптик билим берүү [башталгыч кесиптик- | |||
мектепке чейинки мекеме (а. и. 681 мамл.), 1481 | |||
жалпы билим берүүчү мектеп, 58 гимназия, I | |||
лицей, 12 колледж, 77 орто кесиптик окуу жайы | |||
ж | |||
берүү мекемелери иштейт. | |||
72 ЖОЖ бар. Ереван | |||
Ереван консерваториясы (1923), Америка | |||
(Ереван, 1991), Россия-Армян (Славян, 1999) | |||
Тарых (1957), Матенадаран – байыркы кол жазмалар, Улуттук галерея (1921), Ереван тарыхы | |||
(1968), | |||
Геноцид институт-музейи (1995) ж. б. | |||
чыгат. Кабарлоо агентчилиги (32), улуттук гезиттердин басмалары (20, | |||
«Иравунк» армян), ал эми «Армян үнү», «Жаңы | |||
учур», «Армян Республикасы» орус ж-а улуттук тилдерде иштейт. Республиканын аймагынын 95% телекөрсөтүү м-н камсыз болгон. | |||
ж-а менчик радиостанциялар бар.<br> | |||
Армян <span style="letter-spacing:0.5em;">адабияты</span> дүйнөдөгү байыркы | |||
тарыхы 5- | |||
Жазма адабий эстеликтерден М. Маштоцтун котормолору, | |||
ырлары, Агафангел, | |||
Павстос Бузанд, Егише, Лазар Парбенци | |||
ж-а Мовсес Хоренацинин (5- | |||
эзүүсүнүн тушунда ж-а Византия басып алган | |||
мезгилде (7-9- | |||
Мовсес Каганкатваци, Гевонд), диний айтыш | |||
(кара сөздө) ж-а чиркөө поэзиясы ( | |||
9- | |||
болгондон кийин (886) | |||
китеби») поэмасы, 10- | |||
Арцрунинин чыгармаларында гуманисттик алдынкы ой-пикирлер нукура элдик формада | |||
туюнтулган. 11-12- | |||
(Аристакес Ластивертци), лирика-эпикалык | |||
поэма (Григор Тга, Нерсес Ламбронаци), эпистолярдык (Григор Магистр), лирика ( | |||
Шнорали) ж-а поэтика (Ованес Имастасер) жанрында жазылган чыгармалар түзөт. Алгачкы | |||
тамсил Мхитар Гошко таандык ж-а 13- | |||
башталышында Вардан Айгекци элдик тамашалуу мүнөздөгү тамсилдер жыйнагын («Куулуктун китеби») түзгөн. 13- | |||
Фриктин поэзиялары, Ованес Ерзнкаци ж-а | |||
Константин Ерзнкацинин лирикалары, 14-16- | |||
Григор Церенц, Хачатур Кечареци, Аракел Сюнеци, Симеон Апаранци ж. б. акындардын ырлары м-н толукталат. 17-18- | |||
бирге ашугдардын оозеки чыгармачылыгы | |||
өнүккөн. Акын Саят-Нова (1712-1795) алгачкылардан болуп лирика поэзиясына чыйыр салган. 18- | |||
О. Ванандеци, П. Минасян, А. Багратуни, Е. Toмачян, Э. Гюрмюзян ж. б. кирет. 1840-50- | |||
жаңы | |||
тарыхый романы (1841; 1858-ж. басылган) адттагы прогрессчил романтизм м-н | |||
ачкан. X. Абовяндын чыгармачылыгындагы | |||
Г. Агаян (1840-1911) өнүктүргөн. Атактуу жазуучу ж-а ойчул М. Налбандян (1829-1868) биринчилерден болуп | |||
роман жазышкан (1880-90). Сын реализми сатирачы А. Пароняндын, драматург А. Ширванзаде чыгармаларында өнүккөн. Нар-Дос, Mypaцан (Г. Тер-Ованисян), В. Папавян, А. Арпиарян, Г. Зохраб, Т. Камсаракан, А. Ширванзаде, | |||
И. Иоаннисян, А. Цатурян европалык | |||
акындарынын чыгармаларын которуу м-н бирге реалисттик багыттагы чыгармаларды жаратышып, | |||
Армян элдик классикалык | |||
деп О. Туманян тарабынан элдик сюжеттердин | |||
негизинде иштелип чыккан «Солунци Давид» | |||
(«Давид Сасунский») улуттук эпосун ж-а элдик | |||
жомокторду айтууга болот. 19-20- | |||
көрүнүктүү акындары А. Исаакян, В. Тергьян, | |||
Сиаманто (А. Ярчанян), Д. Варужан, М. Мецаренц, Р. Севак, В. Текеян, Е, Чаренц, курч социалдык темаларга А. Акопян, Ш. Кургинян, | |||
Г. Сарьян, М. Арази ж. б-лардын чыгармалары | |||
жаңы армян | |||
эстеликтери б. з. ч. 3000-жылга таандык (Арагацтын жанындагы мегалиттик курулуштар | |||
ж. б.). Архитектура б. з. ч. 9-6- | |||
[[File:АРМЕНИЯ_19.png | thumb | Эчмиадзин собору.]]<br> | |||
сарайлар м-н чептер өзгөчөлөнө баштаган (Тигранакерт, б. з. ч. 1- | |||
сыйынуу жайларда бир ж-а үч нефтүү базилика курула баштаган. Үй куруунун жаңы баскычы 11-18- | |||
өзгөчө | |||
көрсө болот. 19- | |||
Александрополь, Карс) | |||
типтери пайда болуп, ал | |||
курулган. Архитектор А. Таманян (Өкмөт үйү, | |||
опера театрынын имараты, I-Ep ГЭСи) улуттук | |||
салт м-н | |||
1960-70- | |||
башталды. Мемориал эстеликтер салынган | |||
(1915- | |||
жазуусу | |||
металл эмеректер, зер буюмдар, жыгачка оюлган сүрөттөр ж. б.) б. з. ч. 6-2 миңинчи жылдарга таандык. Урарту | |||
[[File:АРМЕНИЯ_20.png | thumb | Армян Республикасынын борб. аянтынын бир бурчу. Арх-ралык ансамблде курулган.]]<br> | |||
доорунун эстеликтери (жасалга колдонмо исквосунун жасалгалары, коло м-н алтын скульптуралар, оюлуп жасалган рельефтер, мозаика) | |||
сакталган. | |||
мозаика, дубал жазуулары көбүрөөк өнүгөт. | |||
Андан соң | |||
бет алдындагы рельефтер (6- | |||
ж-а армян алфавитинин түзүлүшү м-н (396) | |||
китеп живописи өнүгө баштайт. | |||
да 13-14- | |||
б.) пайда болду. Тарыхый себептерден улам | |||
көрүнүктүү армян сүрөтчүлөрү четте жашоого | |||
аргасыз болушкан. О. Маркуз м-н Минае (17- | |||
Иранда, Б. Салтанов (17- | |||
(18-19- | |||
в о с у н д а сүрөтчү Овнатаняндардын алты | |||
муунуна өзгөчө орун таандык (17- | |||
19 | |||
Е. Татевосян (1870-1936), С. Агаджанян (1863- | |||
1940), Ф. Терлемезян (1865-1941), М. Сарьян, | |||
Г. Гюрджян, О. Зардарян, Э. Исабекян, М. Абегян, кийин Г. Ханджян, С. Мурадян ж. б. өз салымдарын кошушту. Скульпторлордун (A. Capксян, С. Степанян, А. Урарту, Е. Кочар, Н. Никогосян) улуу муунуна жаңы муун кошулду | |||
(Г. Чубарян, С. Багдасарян ж. б.). График ж-а<br> | |||
живописчи А. Коджоян (1883-1959) негиз салган китеп жасалгалоо өнөрү азыркы күндө да | |||
жогорку деңгээлде. Көркөм театр | |||
сүрөт окуу жайы (1921; Ереван, Ленинакан, | |||
Кировакан), сүрөт галереясы (1921-1935) бар. | |||
Сүрөт көргөзмөлөрү өткөрүлүп турат.<br> | |||
бери эле өнүгүп келүүдө. | |||
таандык. Армян элдик музыкасы м-н поэзиясы | |||
пандира (кылдуу чертме аспап) м-н коштолгон.<br> | |||
5- | |||
псалма (көркөм окуу) түрүндө, андан соң шаракан деген ат м-н армян тилинде өнүккөн. 12- | |||
(шаракан) чыгарган. 10- | |||
адегенде гусандар, кийин ашугдар аталган. | |||
Ашугдар ырларын сазе ж-а кеманче аспаптары | |||
музыка азыркы күнгө чейин сакталып келүүдө. | |||
19- | |||
Европанын музыкасынан ж-а | |||
Мурза (1853-1902) м-н Н. Тигранян (1856-1951), | |||
классикалык музыканттар Т. Чухаджян армян | |||
музыка коомун, «Кнар» («Лира») журналын | |||
негиздеп, туңгуч армян операсын («Аршак II») | |||
жазган. Фольклорист, | |||
музыкасына негиз салса, 1-классикалык романстар Р. Меликянга таандык. «Алмаст» тарыхый операсы улуттук театр классикасынын башаты (А. Спендиаров, 1930-ж. Москвада коюлган). Көрүнүктүү | |||
А. ''Хачатурян'' армян музыкасына зор салым | |||
кошкон. Опера, балет, оперетта, симфония, камералык хор ж-а эстрадага белгилүү композиторлор К. Закарян (1895-1967), В. Тальян (1896- | |||
1947), А. Степанян (1897-1966), А. Айвазян | |||
(1902- | |||
(1926- | |||
М. Брутян, Г. Геодакян, Н. Тагмизян.<br> | |||
Армяндардын бий | |||
салтты камтыйт. Ушул кезге чейин бийге ылайык ыр, бий күүлөрү (парэр же хагэр) көп түрдүү | |||
формада сакталган. Армян ыр-бий ансамбли 1938- | |||
[[File:АРМЕНИЯ_21.png | thumb | А. Спендиаров атн. опера ж-а балет театрынын сахнасында. «Гаянэ» балетинен көрүнүш.]]<br> | |||
(1923), ритропластика студиялар ачылган (1924).<br> | |||
1939- | |||
балети коюлат. Спектаклде элдик обондор, күүлөр колдонулуп, классикалык хореографияны | |||
армян бийинин элементтери | |||
2003), «Спартак» (1988), Э. Оганесяндын «Мармар» (1957), Г. Егизоряндын «Ара сулуу ж-а | |||
Армян <span style="letter-spacing:0.5em;">театрынын</span> тарыхы б. з. ч. 69- | |||
падыша Тигран II Тигранакертте Сириянын эллинистика тибиндеги театр имаратын салгандан башталат. Анын уулу Артавазд II жетекчилиги м-н Арташатта театр уюшулуп, Еврипиддин «Вакханкалар» трагедиясын койгон (53-ж. | |||
б. з. ч.). Б. з. 4- | |||
кеңири таралган. Литургиялык драманын негизинде христиандык диний театр түзүлгөн. 17- | |||
19- | |||
Москва, Венеция, Вена, Марас, Калькутта ж. б. | |||
[[File:АРМЕНИЯ_22.png | thumb | «Намус» спектаклинен бир көрүнүш. 1955.]]<br> | |||
армян театры, 1668-жылдан 19- | |||
Константинополдо М. Бжишкяндын жетектөөсү | |||
м-н 1-армян спектаклдери коюлган. 1846-66- | |||
О. Гаспаряндын жетекчилиги | |||
Г. Шермазанян Тифлисде «Шермазанян дарбас» | |||
театрын ачкан. 1860- | |||
1860-70- | |||
Шушада, Бакуда, Тифлисде ж. б.) кеңири таралган. 1921- | |||
драма театры (учурда Улуттук | |||
түзүлгөн. 1920- | |||
1929- | |||
1981- | |||
1940- | |||
«Тирүү өлүк» (Л. Н. Толстой, 1951), «Алча багы» | |||
(А. П. Чехов, 1951), «Багдасар аке» (А. Паронян, 1954), «Намус» (Ширванза, 1955), «Бүлүнгөн коломто» (А. Абарян, 1947.) ж. б. спектаклдери коюлган. 1960-70- | |||
театр актёрлору – М. Мкртчян, В. Вардересян, | |||
Х. Абрамян, М. Симонян, А. Хостикян ж-а | |||
Мкртчян, М. Мариносян ж. б. | |||
драма театр (2004) бар, а. и. облустук Ванадзор, | |||
Гюмри, Кафан, Горис, Арташат, Камо ж. б.<br> | |||
1907- | |||
«Госкино» (кийин «Госфотокино») уюшулуп, | |||
анда кинолаборатория базасында (1928- | |||
Бек-Назаров | |||
«Советтик Армения» (1924), 1926- | |||
көркөм, 1935- | |||
жаралган, 1940-50- | |||
кийин, 1950- | |||
«Өзүм гана билем» (1958), «Өзгөчө тапшырма» кинофильмдери тартылган. | |||
бул мен» (1966), Г. Маляндын «Үч бурчтук» (1967), | |||
С. Параджановдун «Чоктой кызыл» (1970), | |||
А. Пелешяндын «Биз» (1969), «Жердөөчүлөр» | |||
(1970), «Жыл мезгили» (1975) ж. б. кинофильмдери зор ийгиликтерди алып келген. 1938- | |||
алгачкы анимация кинофильми (Л. К. Атаманов, «Дөбөт м-н мышык») тартылган. «Арменфильм» киностудиясында белгилүү кино чеберлери А. Айартян, А. Мартиросян, кийинчээрек<br> | |||
жана Эдельвейстер», 1981), Н. Оганесян («Бакыттын механикасы», 1982), Б. Оганесян («Кожоюн», 1983), А. Мкртчян («Биздин балалыктын тангосу», 1984) ж. б. кирет. 1980-90- | |||
[[File:АРМЕНИЯ_23.png | thumb | «Пэпо» фильминен. (Пэпо – Г. Нерсесян, Какули — | [[File:АРМЕНИЯ_23.png | thumb | «Пэпо» фильминен. (Пэпо – Г. Нерсесян, Какули — | ||
Д. Малян). 1935.]]<br> | Д. Малян). 1935.]]<br> | ||
өнөрүнө режиссерлор С. Бабаян («13-апостол», | өнөрүнө режиссерлор С. Бабаян («13-апостол», 1987), А. Хачатурян («Конд», 1987; «Унуткарчу шамал», 1989; «Эңсеген жерге кайтып келүү», 1991), В. Чалдранян («Куру сөз», 1991; «Кудайым ырайым кыл», 1997; «Жымжыртык симфониясы», 2002), М. Довлатян (Лабиринт, 1995) ж. б. зор салым кошушкан. Ал эми Aрменияда цирк искусствосу [актер гусандар, маскарапоздор (хехкатаки) <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> куудул-сатириктери (цахрацу) ж. б.] орто кылымдарда эле өнүккөн. 1928-жылы Ереванда 1-цирк курулган, 1956-жылы цирк коллективи түзүлгөн <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> 1961-жылы «Ереван» деген ат <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span> чыккан. 1991-жылдан Ереванда мамлекеттик цирк иштейт.<br>Ад.: ''Габриелян В. А.'' Зарубежная армянская литература: (Очерки истории). Ep., 1987; ''Гоян Г. И.'' 2000 | ||
1987), А. Хачатурян («Конд», 1987; «Унуткарчу | лет армянского театра. В 2 т. М., 1952; Кавказ. Природные условия и естественные ресурсы СССР. М., 1966; ''Тер-Саркисянц А Е.'' Армяне: История и этнокультурные традиции. М., 1998; ''Даринский А. В.'' Армения // География стран ближнего зарубежья. СПб., 1997; ''Степанян Н. С.'' Искусство Армении: Черты историко-художественного развития. М., 1989; ''Саркисян С.'' Армянская музыка в контексте XX в. М., 2002. | ||
шамал», 1989; «Эңсеген жерге кайтып келүү», | |||
1991), В. Чалдранян («Куру сөз», 1991; «Кудайым ырайым кыл», 1997; «Жымжыртык симфониясы», 2002), М. Довлатян (Лабиринт, 1995) | ''Ө. Бараталиев, А Орозов, Ш. Керимова, Ж. Абдилова.'' | ||
ж. б. зор салым кошушкан. Ал эми | [[Категория:1-Том]] | ||
1-цирк курулган, 1956- | |||
Ад.: ''Габриелян В. А.'' Зарубежная армянская литература: (Очерки истории). Ep., 1987; ''Гоян Г. И.'' 2000 | |||
лет армянского театра. В 2 т. М., 1952; Кавказ. Природные условия и естественные ресурсы СССР. М., | |||
1966; ''Тер-Саркисянц А Е.'' Армяне: История и этнокультурные традиции. М., 1998; ''Даринский А. В.'' | |||
Армения // География стран ближнего зарубежья. | |||
СПб., 1997; ''Степанян Н. С.'' Искусство Армении: | |||
Черты историко-художественного развития. М., 1989; | |||
''Саркисян С.'' Армянская музыка в контексте XX в. | |||
М., 2002. ''Ө. Бараталиев, А Орозов, Ж. Абдилова.'' | |||
10:19, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы
АРМЕНИЯ (Айастан), Армян Республикасы (Айастаны Анрапетутюн) – Азиянын түштүк-батышындагы мамлекет. Закавказьенин түштүгүндө жайгашкан. Түндүгүнөн Грузия, чыгышынан Азербайжан, түштүк-батышынан Иран жана Нахичеван Автономия Республикасы, батышынан Түркия менен чектешет. Аянты
29,74 миң км2. Калкы 3,1 млн (2009). Администрациялык-аймактык жактан 11 облуска (марз), 27 шаарга, 31 шаарчага бөлүнөт. Ереван шаары өзүнчө марз статусуна ээ. Борбору – Ереван шаары. Акча бирдиги – драм. Армения – БУУнун (1992), КМШ өлкөлөрүнүн (1991), ЕККУнун (1992), Эл аралык валюта фондунун (1992), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (2003) мүчөсү.
Мамлекеттик түзүлүшү
Армения – унитардык мамлекет, 11 облустан турат. Конституциясы 1995-ж. 5-июлда кабыл алынган. Башкаруу формасы – аралаш (президенттик-парламенттик) республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга бир гана жолу шайланат). Мыйзам чыгаруучу бийлигинин жогорку органы – Улуттук жыйналыш. Аткаруу бийлигинин органы – Министрлер Кеңеши. Саясий партиялары: Армян жалпы улуттук кыймылы, Улуттук биримдик, Армян революциялык Дашнакцутюн федерациясы, Армения коммунисттик партиясы, Армения жалпы элдик кыймылы.
Табияты
Армения – тоолуу өлкө. Армян тайпак тоосунун Кичи Кавказдын кырка тоолору менен чектешкен түндүк-чыгыш бөлүгүн ээлейт. Аймагынын 90%тен ашыгы деңиз деңгээлинен 1000 м бийиктикте жайгашкан, орточо бийиктиги 1800 м, эң бийик жери Арагац чокусу 4090 м. Түштүк-батышында Apaрат түздүгү жайгашкан. Субтропиктик
климаттык алкакта жайгашкан. Климаты негизинен континенттик, кургакчыл, бирок өлкө тоолуу болгонуна байланыштуу климаттын ар түрдүү тиби кездешет. Түздүктөрдө январдын орточо температурасы –5°С, июлдуку 24–26°С, жылдык жаан-чачыны 200–400 мм; тоолуу аймагында январдыкы –4°Сден –6°Сге чейин, июлдуку 18–20°С, жылдык жаан-чачыны 500 ммге чейин. Дарыялары Каспий деңизинин алабына кирет. Ири дарыялары: Аракс (чек ара аркылуу агат), Кура. Дарыялары шар агып, босоголуу болгондуктан, кеме жүрүүгө ыңгайсыз, бирок гидроэнергия ресурсуна бай. Жермук, Арзни, Дилижан, Бжни, Анкаван минералдык суулары бар. Aрменияда 100дөн ашык көл бар, алардын эң ириси – Севан көлү. Too капталдарында 2000 м бийиктикке чейин талаа өсүмдүктөрү үстөмдүк кылат. Аймагынын 1/5 бөлүгүнө жакынын жазы жалбырактуу токой (бук, эмен, граб) жана бадалдар ээлейт; ксерофиттик сейрек токой да кеңири таралган. Андан жогору субальп жана альп өсүмдүктөрү мүнөздүү. Дилижан, Хосров ж. б. коруктары, Севан улуттук паркы бар. Tooлуу талаа, шалбаалуу субальп жанa альп алкактары жайкы жайыт.
Калкы
Негизинен армяндар (93%), ошондой эле азербайжан, орус, курд, украин, грек, ассириялыктар (айсорлор)
ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт.
Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектердики –70,6, аялдардыкы –78,2 жаш. Орточо жыштыгы: 1 км2 жерге 100,8 киши (2015); Арарат өрөөнүндө калк жыш (1 км2 200) отурукташкан. Христиан динин тутат. Шаар калкы 64,2%. Ири шаарлары: Ереван, Гюмри, Ванадзор.
Тарыхы
Армян тайпак тоолору – дүйнөлүк цивилизациянын эң байыркы борборлорунан. Археологиялык казмалардан табылган эмгек куралдары байыркы таш доорунда (палеолит) эле Армениянын аймагында адамдардын жашаганын, металл иштетүү маданиятынын байыркы очокторунан экенин далилдейт. Б. з. ч. 5-4 миң жылдыкта эле Армениянын аймагында жезди иштетүү кеңири өнүккөндүгү белгилүү. Б. з. ч. 13-кылымда Армян тайпак тоосунда жашаган уруулар Ассириянын басып алуусуна каршы күрөштө бир нече союздарга (Уруатри, Наири, Дайани) бириккен. Аталган союздардын негизинде б. з. ч. 9-кылымда Урарту мамлекети түзүлгөн. 1950-жылы Аринберд дөбөсүнөн, азыркы Ереван шаарынын аймагынан табылган шынаа сымал жазмада Meнуа уулу Аргиштинин Эребуни чебин негиздегендиги (б. з. ч. 782-жыл) тууралуу айтылат. Бул маалымат Ереван шаарынын дүйнөдөгү эң байыркы шаарлардан экендигин айгинелейт. Урарту мамлекетинин борбору Тушпа болгон. Ассириялык шынаа сымал жазманын негизинде Урартунун өз жазуусу түзүлгөн. Урартулуктар мал чарбасы, дыйканчылык менен кесиптенишкен, жасалма сугат системасы жогору өнүккөн. Кол өнөрчүлүктөн өзгөчө металл иштетүү жогорку деңгээлге жеткен. Б. з. ч. 7-6-кылымдарда жүзүм өстүрүү жана вино жасоо өнүккөн. Б. з. ч. I миң жылдыктын 2-жарымында армян элинин калыптануусу аяктаган (к. Армяндар).
Б. з. ч. 6-кылымда ички биримдиктин жоктугу, ошондой эле скифтердин жана Мидиянын баскынчылык жортуулдары Урарту мамлекетинин кыйроосуна алып келген. Б. з. ч. 6-кылымдын акыркы чейрегинде Армения Ахемениддер державасынын курамына кирген. Дарий Iнин Бехисттун аскасындагы үч тилде жазылган жазмасында элам жана перси тилдеринде «Армения» өлкөсү, ал эми ассириялык тексте «Урарту» мамлекети тууралуу эскерилет. Дүйнөнүн Вавилон картасында (б. з. ч. 5-кылым) «Армения» өлкөсү белгиленген. Геродоттун маалыматтарында А. Дарий I нин державасынын 13- жана 18-сатрапияларына киргизилген. Ксенофонт 13-сатрапияны Ахемениддерге туугандык байланыштагы Ервандун уруусунун өкүлдөрү башкарышкандыгын белгилейт. Ахемениддер державасы Александр Македонский тарабынан кыйратылгандан кийин, армян сатраптары Ерванд III жана Митраустес көз каранды эмес эки княздыкты негиздешкен. Ерванд алгач Александр Македонскийдин бийлигин тааныган, бирок диадохтордун күрөшүнүн учурунда өз алдынчалыкка жетишкен. Б. з. ч. 220-жылы Ервандиттер падышалыгын селевкид башкаруучусу Антиох III басып алып, 3-кылымдын аягында Армениянын аймагы толук каратылган. Бул бириктирилген аймак Улуу Армения деп атала баштаган, аны жергиликтүү башкаруучу Арташес башкарган. Б. з. ч. 189-жылы Улуу Армения жана Софена өз алдынча мамлекеттерге айланган. Арташес I (189-160-ж. башкарган) өзүн падыша деп жарыялап, Арташесиддер династиясын негиздейт. Улуу Армения мамлекети, анын небереси Тигран Шнүн тушунда күч-кубаттуу мамлекетке айланып, бардык армян жерлери бириктирилип, Софен, Сирия, Коммаген, Киликия, Месопотамия, Селевкидцер падышалыгы каратылат. Тигран III Тигр дарыясынын боюна өлкөнүн жаңы борбору – Тигранакерт шаарын курдурган. Улуу Aрменияда антикалык Грекиянын, эллиндик Сириянын жана Кичи Азиянын таасири менен маданият, архитектура, театр, адабият, поэзия өнүккөн. Б. з. ч. 62-жылы Улуу Aрменияда Аршакиддердин династиясы орнотулат. Б. з. ч. 1-кылымдан баштап Армения Рим менен Парфия падышалыгынын ортосундагы күрөштүн майданына айланган, бул Улуу Арменияны начарлаткан. Б. з. 3-кылымынан Улуу Армения сасаниддик Иранга көз каранды мамлекетке айланган. 301-жылы христиан дини Улуу А-нын мамл. дини деп жарыяланган. 4-кылымдын аягында Mecроп Маштоц армян алфавитин түзгөн. 387-жылы Арменияны Византия менен Иран өз ара бөлүп алышкан. Сасаниддер менен Византиянын Армения үчүн болгон күрөшү 20 жылдан ашык созулган. 7-кылымдын 2-жарымында Арменияны Араб халифаты басып алды. Узакка созулган күрөштүн натыйжасында арабдардын бийлиги кулатылып, 9-кылымдын аягында Арменияда Багратилердин падышалыгы түзүлөт. Бул учурда экономикалык жана маданий турмуш кайрадан жогорулап, шаарлар (Ани, Ван, Карс ж. б.) кол өнөрчүлүк менен соода-сатыктын ири борборлоруна айланды. 11-кылымдын 1-жарымында Армения кайрадан Византияга көз каранды мамлекетке айланды. 11-кылымдын ортосунан Арменияга селжуктар басып кирген. 1236–43-жылдары бүткүл Закавказье монгол-татарлар тарабынан каратылган. Армения мамлекети жоюлуп, Хулагулар мамлекетинин курамына кошулган. Шаарлар талкаланып, калкынын бир кыйласы кырылган. Армяндардын чет өлкөлөргө ооп кетиши күчөп, алардын көпчүлүгү Европа өлкөлөрүнө, Алтын Ордонун шаарларына, Крымга ж. б. жерлерге көчө качты. Буковинада, Галицияда, Венгрияда армян колониялары пайда болгон. 14-кылымдын башында Токтомуштун, андан кийин Тимурдун жортуулдарынын учурунда Армения эбегейсиз талап тонолгон. 15-кылымдын башында Армян көчмөн түркмөн уруулары (Кара-Коюнлу, кийин Ак-Коюнлу) тарабынан каратылган. 16–18-кылымдарда Армения Осмон империясы менен Ceфевилер державасынын ортосунда талаш майданга айланып, 1639-жылы жарашуудан кийин, Чыгыш Армения Иран, Батыш Армения Түркиянын курамына кирген. Орус-иран согушунун (1826–28) жыйынтыгында түзүлгөн Түркмөнчай келишими боюнча Чыгыш Армения (Эриван, Нахичеван хандыктары) Россияга, калган бөлүгү Түркияга кирген. 1-дүйнөлүк согуш учурунда түрктөр 1,5 млн армяндарды жок кылып (1915–16), 600 миңге жакынын Месопотамияга зордоп көчүргөн. 1918-жылы 28-майда Армян республикасы түзүлүп, бийликке улуттук-буржуазиялык «Дашнакцутюн» партиясы келет. 1918-жылы Антанта менен Түркиянын ортосунда түзүлгөн Мудросе жарашуусу боюнча Түркия Армениянын аймагынан аскерлерин чыгарып кеткен. 1920-жылы сентябрда түрктөр кайрадан Арменияга басып кирип, өлкөнүн үчтөн-эки бөлүгүн ээлейт. 1920-жылы 29-ноябрда Кызыл Армиянын күчтөрү дашнактар бийлигин кулатып, Арменияны Советтик Социалисттик Республика деп жарыялайт. 1922-жылы Армян ССРи Закавказье федерациясынын (ЗСФСР) курамында CCCPгe кирген.
1936-жылы өз алдынча Армян ССРи түзүлгөн. СССР кыйрагандан кийин, 1991-жылы 23-сентябрдан Армения көз каранды эмес республика.
Экономикасы
Ички дүң продукциясынын көлөмү 16,2 млрд долларды түзгөн, аны киши башына бөлүштүргөндө 5,9 миң доллардан туура келет (АКШ, 2009). Ички дүң продукциясында айыл чарбанын үлүшү 18,5%, өнөр жайы 33,5%, тейлөө чөйрөсү 48,0%ти түзөт. Өнөр жайынын негизин тамак-аш (36,6%; 2003), түстүү металлургия (21,7%), электр энергия (19,5%), машина куруу жана металл иштетүү (4,8%), химия (2,0%) тармактары түзөт. Армения дүйнөдөгү энергиясы таңкыс өлкөлөргө кирет. Жергиликтүү энергия ресурстарынын негизин гидроэнергия берет. Отундун басымдуу бөлүгүн сырттан (газды Россия менен Түркмөнстандан) алат. Армениянын экономикасында маанилүү орунду «Армросгазпром» биргелешкен (Россия, Армения) ишканасы ээлейт. Ал газ куурларын, газ сактоочу жер астындагы жайларды куруп, ремонттойт. Жылына 5,6 млрд кВт.ска жакын электр энергиясы өндүрлөт; анын 41% АЭСке, 30% ГЭСке, 29% жылуулук электр станцияларына таандык.
Жез-молибден рудаларын, алтын казып алып иштетүүчү ишканалары бар. Машина куруу өнөр жайы электрондук, автомобиль жана станок куруу тармактары үчүн жабдуулар чыгарууга адистешкен; анын негизги борборлору: Ереван, Baнадзор, Армавир. Электр-техникалык жана электрондук өнөр жай ишканалары Ереванда (электр кыймылдаткычтарын ж. б. чыгарат), Ванадзор (ченегич приборлор, светотехника ж. б.), Гюмри (анализдик приборлор), Севан (электр механизмдерин) ж. б. шаарларда жайгашкан. Химиялык өнөр жайы хлоропрен каучугун, резина буюмдарын, шина, жасалма була, целлофан, химиялык реактивдери, карбамид, меланин ж. б. продукцияларды чыгарууга адистешкен.
Зер кооз буюмдарды даярдоочу өнөр жайы өнүккөн; анын продукциясын экспорттоо боюнча 1-орунда турат. Зер буюмдарды даярдоо үчүн сырьёну (негизинен зергерлик жана техникалык алмазды, алтынды) Россиядан, Бельгиядан жана Нидерланддан алат. Ири ишканалары: Ереван зер буюмдарды даярдоочу заводу, Армян алмаз компаниясы. Тамак-аш өнөр жайынын негизги продукциялары: коньяк жана шарап (20дан ашык заводу бар), мөмө-жемиш жана жашылча консервалары, суусундук, эт жана эт продуктулары, сүт продукциясы ж. б. Жогорку сорттогу тамеки чыгаруучу биргелешкен ири ишканалары бар. Курулуш материалдарынан цемент, асбоцемент жана шифер, имараттарды туфтан каптап жасалгалоочу материалдарды ж. б. чыгарат. Еревандагы прибор куруу ишканасы үчүн таза темир (металлоломдон) даярдоочу тажрыйба-өнөр жай заводу, Туманян шаарында отко чыдамдуу материалдарды чыгаруучу завод иштейт.
Айыл чарбага жарактуу жери 1,4 млн га (өлкөнүн 47% аянты), анын 0,5 млн гасы айдоо, 0,8 млн гасы жайыт жана чабынды. Айыл чарба продукциясынын 60%ке жакынын өсүмдүк өстүрүүчүлүк берет. Буудай, картошка, жашылча-бакча, ошондой эле техникалык (тамеки, каз таман), тоют өсүмдүктөрү өстүрүлөт. Мөмө-жемиш бактарын (шабдаалы, өрүк) өстүрүү жана жүзүмчүлүк өнүккөн.
Бодо мал, кой, эчки, чочко асыралат. Айыл чарба продукцияларынын 95,5%ке жакыны жеке менчик чарбаларда даярдалат. Рекреациялык peсурстарга бай; курорттору: Арзни, Жермук, Дилижан,
Цахкадзор ж. б.
Транспортунун негизги түрү – автомобиль. Автомобиль жолунун узундугу 8,9 миң км (2008). Негизги автомобиль магистралдары: Ереван – Аштарак – Гюмри, Ереван – Севан – Ижеван. Темир жолунун узундугу 845 км; негизги темир жол тоому – Ереван шаары. Грузия темир жолу менен (Ереван – Ванадзор – Алаверди –Тбилиси) катнашы бар. Россиядан (Грузиянын аймагы аркьшуу) газ кууру келет. Ири аэропорту – Звартноц (Еревандан 10 км аралыкта). Экспортко караганда импорт (1279,5 млн доллар) басымдуулук кылат. Экспортко негизинен асыл таштарды, баалуу металлдарды, шарап, коньяк, түстүү металлдарды (алюминий, никель жез) жана алардан жасалган буюмдарды чыгарат; сырттан (импорт) отун (негизинен газ), иштетилбеген асыл таштарды, жабдууларды, дан эгиндерин алат.
Негизги соода шериктери: Россия, AКШ, Бельгия, Улуу Британия, Иран, Бириккен Араб Эмирликтери.
Маданияты
1998-жылдан билим берүүтармагында реформа жүргүзүлө баштаган. 1999-жылы «Билим берүү» мыйзамы, 2001-жылы «2001- 2005-жылга билим берүүнү өнүктүрүүнүн мамлекеттик планы» кабыл алынган. Билим берүү тармагы – мектепке чейинки тарбия, жалпы билим берүү [башталгыч (1-3-класс), негизги орто билим (4-8-класс), толук орто билим (9-11-класс)]; кесиптик билим берүү [башталгыч кесиптик-техникалык, атайын орто билим берүү, жогорку кесиптик (бакалавриат, магистратура)], квалификацияны жогорулатуу жана адистерди кайра даярдоо бөлүмдөрүн камтыйт. Учурда 692 мектепке чейинки мекеме (анын ичинде 681 мамл.), 1481 жалпы билим берүүчү мектеп, 58 гимназия, I лицей, 12 колледж, 77 орто кесиптик окуу жайы жана менчик жалпы (31), атайын орто билим берүү мекемелери (23) бар. Республикада 54 коомдук пансион, 163 мектептен тышкаркы билим берүү мекемелери иштейт. Мамлекеттик 20, мамлекеттик эмес 72 ЖОЖ бар. Ереван университети (1920-жылы негизделген), Инженердик университети (1930), Ереван эл чарбачылыгы институту (1933), Армян айыл чарба академиясы (1930), Ереван сүрөт академиясы (1944), Ереван консерваториясы (1923), Америка университети (Ереван, 1991), Россия-Армян (Славян, 1999) университети, Франция университети (2000), ошондой эле Армениянын ИА жана бир нече ил.-изилдөө институттары бар. Ири музейлери: Тарых (1957), Матенадаран – байыркы кол жазмалар, Улуттук галерея (1921), Ереван тарыхы (1968), этнография жана фольклор, диний искусство, Геноцид институт-музейи (1995) ж. б. Aрменияда гезит (840), журнал (193) армян жана орус тилинде чыгат. Кабарлоо агентчилиги (32), улуттук гезиттердин басмалары (20, анын ичинде «Азг», «Айастани Анрапетутюн», «Айоц ашхар» «Аравот», «Иравунк» армян), ал эми «Армян үнү», «Жаңы учур», «Армян Республикасы» орус жана улуттук тилдерде иштейт. Республиканын аймагынын 95% телекөрсөтүү менен камсыз болгон. Мамлекеттик жана менчик радиостанциялар бар.
Армян адабияты дүйнөдөгү байыркы адабияттардын бири. Б. з. ч. эле армяндарда бутпарастык адабият болуп, ал армяндар христиан динине өткөн соң (301) жоголгон. Жазма адабияттын тарыхы 5-кылымдан – Mecpoп Маштоц армян жазмасын түзгөн мезгилден (406) башталат. Жазма адабий эстеликтерден М. Маштоцтун котормолору, ырлары, Агафангел, Павстос Бузанд, Егише, Лазар Парбенци жана Мовсес Хоренацинин (5-кылымдын тарыхчылары) эмгектери өзгөчө баалуу. Араб эзүүсүнүн тушунда жана Византия басып алган мезгилде (7-9-кылым) жарандык адабият (Давтак Kepтог, тарыхчылар – Себеос, Овнан Мамиконян, Мовсес Каганкатваци, Гевонд), диний айтыш (кара сөздө) жана чиркөө поэзиясы (мисалы, «Щаракноц», Комитасо, Степаноса Сюнеци) өнүккөн. 9-кылымдын аягында Армения көз карандысыздыкка ээ
болгондон кийин (886) адабиятта гуманисттик идеялар пайда болуп, Каира жаралуу доору башталган. Григор Нарекацинин («Кайгылуу ырлар китеби») поэмасы, 10-кылымдын тарыхчылары Ованес Драсханакертци, Товма Арцруни, аты жок Арцрунинин чыгармаларында гуманисттик алдынкы ой-пикирлер нукура элдик формада туюнтулган. 11-12-кылымдардагы Армян ад-тын элегия (Аристакес Ластивертци), лирика-эпикалык поэма (Григор Тга, Нерсес Ламбронаци), эпистолярдык (Григор Магистр), лирика (Нерсе Шнорали) жана поэтика (Ованес Имастасер) жанрында жазылган чыгармалар түзөт. Алгачкы тамсил Мхитар Гошко таандык жана 13-кылымдын башталышында Вардан Айгекци элдик тамашалуу мүнөздөгү тамсилдер жыйнагын («Куулуктун китеби») түзгөн. 13-кылымда Армения адабияты мекенди сагынуу, мамлекеттик түзүлүштүн адилетсиздигине каршы ж. б. ой-пикирлерди камтыган Фриктин поэзиялары, Ованес Ерзнкаци жана Константин Ерзнкацинин лирикалары, 14-16- кылымдарда Ованес Тулкуранци, Мкртыч Наташ, Григор Ахтамарци, Нерсес Мокаци, Кучак Наапет, Григор Церенц, Хачатур Кечареци, Аракел Сюнеци, Симеон Апаранци ж. б. акындардын ырлары менен толукталат. 17-18-кылымдарда жазуу менен бирге ашугдардын оозеки чыгармачылыгы өнүккөн. Акын Саят-Нова (1712-1795) алгачкылардан болуп лирика поэзиясына чыйыр салган. 18-кылымдын аягы 19-кылымдын башында Армян адабиятында классикалык поэзия салты күч алган. Ага О. Ванандеци, П. Минасян, А. Багратуни, Е. Toмачян, Э. Гюрмюзян ж. б. кирет. 1840-50-жылдары жаңы Армян адабиятына негиз салган акын Г. Алишан, демократ акын X. Абовян («Армения муңу» тарыхый романы (1841; 1858-ж. басылган) адттагы прогрессчил романтизм менен реализмге жол ачкан. X. Абовяндын чыгармачылыгындагы демократиялык багыттарды П. Прошян (1837-1907), Г. Агаян (1840-1911) өнүктүргөн. Атактуу жазуучу жана ойчул М. Налбандян (1829-1868) биринчилерден болуп материалдык эстетиканын принциптерин иштеп чыгып, социалдык мазмунга каныккан реалисттик адабиятты ырааттуу түрдө жактаган. Улуттук идеяларды акын, филолог Г. Алишан (1820-1901) көтөрүп чыгат. 19-кылымдын 2-жарымында акындар Р. Патканян, М. Пешикташлян, П. Дурян жарандык ырлар менен поэмаларды жаратышкан. Улуттук публицист В. Арцруни, романчылар Цернцтин, Раффи тарыхый роман жазышкан (1880-90). Сын реализми сатирачы А. Пароняндын, драматург А. Ширванзаде чыгармаларында өнүккөн. Нар-Дос, Mypaцан (Г. Тер-Ованисян), В. Папавян, А. Арпиарян, Г. Зохраб, Т. Камсаракан, А. Ширванзаде, И. Иоаннисян, А. Цатурян европалык жана орус акындарынын чыгармаларын которуу менен бирге реалисттик багыттагы чыгармаларды жаратышып, адабият казынасына зор салым кошушкан.
Армян элдик классикалык чыгармачылыктын туу чокусу деп О. Туманян тарабынан элдик сюжеттердин негизинде иштелип чыккан «Солунци Давид» («Давид Сасунский») улуттук эпосун жана элдик жомокторду айтууга болот. 19-20-кылымдардын көрүнүктүү акындары А. Исаакян, В. Тергьян, Сиаманто (А. Ярчанян), Д. Варужан, М. Мецаренц, Р. Севак, В. Текеян, Е, Чаренц, курч социалдык темаларга А. Акопян, Ш. Кургинян, Г. Сарьян, М. Арази ж. б-лардын чыгармалары жаңы армян адабиятын дүйнөлүк адабияттын алдыңкы чегине жеткирди.
Армениянын архитектурасынын байыркы эстеликтери б. з. ч. 3000-жылга таандык (Арагацтын жанындагы мегалиттик курулуштар ж. б.). Архитектура б. з. ч. 9-6-кылымдарда Урарту мамлекетинде өнүккөн (Тейшебанидеги турак жайлар, б. з. ч. 7-ылым; Эренбуниндеги Кудай Халд храмы, б. з. ч. 8-кылымк). Шаарларда эллин доорундагы
сарайлар менен чептер өзгөчөлөнө баштаган (Тигранакерт, б. з. ч. 1-кылым). 4-6-кылымдарда христиандык сыйынуу жайларда бир жана үч нефтүү базилика курула баштаган. Үй куруунун жаңы баскычы 11-18-кылымдардагы көп сандаган эстеликтерден, өзгөчө Армениянын борбору Анидеги Багратидден көрсө болот. 19-кылымда, айрыкча Чыгыш Aрмения Pocсияга кошулгандан кийин, шаарларда (Ереван, Александрополь, Карс) турак-жайлардын жаңы типтери пайда болуп, ал социалдык-экономикалык өзгөрүүлөрдүн таасиринде калыптанган. Көп кабаттуу үйлөр Ереванда, Ленинаканда, Алавердиде курулган. Архитектор А. Таманян (Өкмөт үйү, опера театрынын имараты, I-Ep ГЭСи) улуттук салт менен азыркы архитектураны айкалыштырган.
1960-70-жылдарда коомдук жайларды типтештирүү башталды. Мемориал эстеликтер салынган (1915-жылы түрктөр кырган армяндарга эстелик). Армениянын архитектурасын жаңыча куруу 1968-жылдагы мамлекеттик планында каралган. Ага өнөр жай жана гидротехникалык (ГЭС) курулуштары, ири заводдор, көпүрөлөр мисал. Армениянын аймагынан табылган алгачкы көркөм чыгармалар (аска бетиндеги сүрөттөр, жазуусу жана сүрөтү бар карапалар, скульптура, металл эмеректер, зер буюмдар, жыгачка оюлган сүрөттөр ж. б.) б. з. ч. 6-2 миңинчи жылдарга таандык. Урарту искусствосунун жана Эллин
доорунун эстеликтери (жасалга колдонмо исквосунун жасалгалары, коло менен алтын скульптуралар, оюлуп жасалган рельефтер, мозаика) сакталган. Орто кылымда монументтүү живопись, мозаика, дубал жазуулары көбүрөөк өнүгөт. Андан соң архитектуралык скульптура – чиркөөнүн бет алдындагы рельефтер (6-кылымдын аягы, 7-кылымдын башы) өнүккөн. Ахтамар храмы (10-кылым) декорация скульптура сюжеттери менен кооздолгон. Христиан дининин кабыл алынышы (301) жана армян алфавитинин түзүлүшү менен (396) китеп живописи өнүгө баштайт. Aрменияда миниатюра да 13-14-кылымдарда жогорку деңгээлге жетет. 17-18- кылымдарда станковый живопись (портрет, пейзаж ж. б.) пайда болду. Тарыхый себептерден улам көрүнүктүү армян сүрөтчүлөрү четте жашоого аргасыз болушкан. О. Маркуз менен Минае (17-кылым) Иранда, Б. Салтанов (17-кылым) Москвада, Богуштун үй-бүлөсү (17-18-кылым) Львовдо, Манасеники (18-19-кылымдар) Түркияда иштешкен. Сүрөт и с к у с с т в о с у н д а сүрөтчү Овнатаняндардын алты муунуна өзгөчө орун таандык (17-кылымдын аягы 19 кылымдын 80-жылы). Сүрөт искусствосунун өнүгүшүнө Е. Татевосян (1870-1936), С. Агаджанян (1863- 1940), Ф. Терлемезян (1865-1941), М. Сарьян, Г. Гюрджян, О. Зардарян, Э. Исабекян, М. Абегян, кийин Г. Ханджян, С. Мурадян ж. б. өз салымдарын кошушту. Скульпторлордун (A. Capксян, С. Степанян, А. Урарту, Е. Кочар, Н. Никогосян) улуу муунуна жаңы муун кошулду (Г. Чубарян, С. Багдасарян ж. б.). График жана
живописчи А. Коджоян (1883-1959) негиз салган китеп жасалгалоо өнөрү азыркы күндө да жогорку деңгээлде. Көркөм театр институту (1945), сүрөт окуу жайы (1921; Ереван, Ленинакан, Кировакан), сүрөт галереясы (1921-1935) бар. Сүрөт көргөзмөлөрү өткөрүлүп турат.
Армениянын улуттук музыкасы байыркы замандан бери эле өнүгүп келүүдө. Музыкалык маданияттын байыркы эстеликтери Урарту мамлекетине (Тейшебани, коло идиофон, б. з. ч. 7-кылым) жана Улуу Арменияга (көп стволдуу таш флейта, б. з. ч. 5-кылым) таандык. Армян элдик музыкасы менен поэзиясы пандира (кылдуу чертме аспап) менен коштолгон.
4-5-кылымда христиан чиркөө музыкасы, адегенде псалма (көркөм окуу) түрүндө, андан соң шаракан деген ат менен армян тилинде өнүккөн. 12-кылымда Нерсес Шнорали алгачкы көлөмдүү ырын (шаракан) чыгарган. 10-кылымдан таги, орто кылымда диний (монодия) ырлары өнүккөн. Элдик музыканын негизинде диний музыка келип чыккан. Элдик профессионал музыканын өкүлдөрү адегенде гусандар, кийин ашугдар аталган. Ашугдар ырларын сазе жана кеманче аспаптары менен коштогон. Монодия вокалы жана аспаптык музыка азыркы күнгө чейин сакталып келүүдө. 19-кылымдын орто ченинен Армения музыкасы Батыш Европанын музыкасынан жана орус классикасынан таасирленген. Анын негизинде жаңы улуттук стиль түзүлгөн. Композиторлор X. Кара Мурза (1853-1902) менен Н. Тигранян (1856-1951), классикалык музыканттар Т. Чухаджян армян музыка коомун, «Кнар» («Лира») журналын негиздеп, туңгуч армян операсын («Аршак II») жазган. Фольклорист, музыкалык-коомдук ишмер Koмитас жаңы армян музыкасынын калыптанышына чоң салым кошуп, композиторлор мектебин ачкан. А. Спендиаров (1871-1928) – армян симфониялык музыкасына негиз салса, 1-классикалык романстар Р. Меликянга таандык. «Алмаст» тарыхый операсы улуттук театр классикасынын башаты (А. Спендиаров, 1930-ж. Москвада коюлган). Көрүнүктүү композиторлордун бири - А. Хачатурян армян музыкасына зор салым кошкон. Опера, балет, оперетта, симфония, камералык хор жана эстрадага белгилүү композиторлор К. Закарян (1895-1967), В. Тальян (1896-1947), А. Степанян (1897-1966), А. Айвазян (1902-жылы туулган), А. Долуханян (1910-1968), А. Бабаджанян (1921-жылы туулган), Ж. Тер-Татевосян (1926-жылы туулган) ж. б. бир топ чыгармаларды жаратышты. 20-кылымдын чыгаан музыканттары: A. Tepтерян, Г. Читчян, Г. Овунц, А. Зограбян, Э. Айрапетян, Т. Мансурян. Дүйнөгө белгилүү ырчылары – П. Лисициан, 3. Долуханова, Г. Гаспарян, Т. Сазандарян. Көрүнүктүү музыка изилдөөчүлөр – X. Кушнарев, А. Адамян, Г. Тигранов, А. Шавердян, Р. Атаян, М. Арутюнян, М. Брутян, Г. Геодакян, Н. Тагмизян.
Армяндардын бий искусствосу көп кылымдык салтты камтыйт. Ушул кезге чейин бийге ылайык ыр, бий күүлөрү (парэр же хагэр) көп түрдүү формада сакталган. Армян ыр-бий ансамбли 1938-жылы уюштурулган. 1920-жылдан профессионалдык балет искусствосу өнүккөн. Хореография
(1923), ритропластика студиялар ачылган (1924).
1939-жылы А. Хачатуряндын 1-улуттук «Бакыт» балети коюлат. Спектаклде элдик обондор, күүлөр колдонулуп, классикалык хореографияны армян бийинин элементтери менен айкалыштырган. А. Хачатуряндын «Гаэне» (1947,1971,1974, 2003), «Спартак» (1988), Э. Оганесяндын «Мармар» (1957), Г. Егизоряндын «Ара сулуу жана Шaмирам» (1982) балеттери сахналаштырылган.
Армян театрынын тарыхы б. з. ч. 69-жылы падыша Тигран II Тигранакертте Сириянын эллинистика тибиндеги театр имаратын салгандан башталат. Анын уулу Артавазд II жетекчилиги менен Арташатта театр уюшулуп, Еврипиддин «Вакханкалар» трагедиясын койгон (53-ж. б. з. ч.). Б. з. 4-кылымында оюн-зооктор Аршакт II сарайында коюлган. Пантомима өнөрү жана сатира, көчө театры болгон. Цахрацу элдик театры кеңири таралган. Литургиялык драманын негизинде христиандык диний театр түзүлгөн. 17-19-кылымдарда армян «колонияларында» Львовдо, Москва, Венеция, Вена, Марас, Калькутта ж. б.
армян театры, 1668-жылдан 19-кылымдын орто ченинен армян мектеп театры өнүгөт. 1810-жылы Константинополдо М. Бжишкяндын жетектөөсү менен 1-армян спектаклдери коюлган. 1846-66-жылдарда О. Гаспаряндын жетекчилиги менен «Арамян татрон» профессионалдык театры иштеген. 1836-жылы Г. Шермазанян Тифлисде «Шермазанян дарбас» театрын ачкан. 1860-жылы Армяндардын маданий борбору Константинополдо жана Тифлисде түзүлгөн. 1860-70-жылдары алгачкы театрлар Ереванда, Нахичевани-на-Дону ж. б. жерлерде ачылган. 20-кылымдын башында улуттук армян театры (Ереванда, Шушада, Бакуда, Тифлисде ж. б.) кеңири таралган. 1921-жылы Ереванда алгачкы мамлекеттик Армян драма театры (учурда Улуттук академиялык театр) түзүлгөн. 1920-жылы армян театры, 1928-жылы көчмө, 1929-жылы балдар, 1935-жылы куурчак театрлары, 1937-жылы орус, 1969-жылы Ереван драма театрлары, 1981-жылы Ереван камералык театры уюшулган. 1940-жылы Армян театралдык коому түзүлгөн.1940–50-жылдарда «Маскарад» (Ю. Лермонтов, 1945), «Тирүү өлүк» (Л. Н. Толстой, 1951), «Алча багы» (А. П. Чехов, 1951), «Багдасар аке» (А. Паронян, 1954), «Намус» (Ширванза, 1955), «Бүлүнгөн коломто» (А. Абарян, 1947.) ж. б. спектаклдери коюлган. 1960-70-жылдардагы Армениянын көрүнүктүү театр актёрлору – М. Мкртчян, В. Вардересян, Х. Абрамян, М. Симонян, А. Хостикян жана режиссёрлору: Г. Капланян, 3. Татинцян, А. Мкртчян, М. Мариносян ж. б. Aрменияда 20га жакын драма театр (2004) бар, анын ичинде облустук Ванадзор, Гюмри, Кафан, Горис, Арташат, Камо ж. б.
1907-жылы алгачкы кино тартылган. 1923-жылы «Госкино» (кийин «Госфотокино») уюшулуп, анда кинолаборатория базасында (1928-жылы) кинофабрика «Арменкино» (1938-жылы Ереван киностудиясы, 1957-жылы «Арменфильм», 1966-жылы А. Бек-Назаров атындагы киностудиясы) түзүлгөн. Көрүнүктүү режиссеру Бек-Назаров тарабынан тартылган туңгуч армян документалдуу фильми - «Советтик Армения» (1924), 1926-жылы «Намус» көркөм, 1935-жылы алгачкы «Пэпо» үндүү фильми жаралган, 1940-50-жылдардагы кыйынчылыктардан кийин, 1950-жылдын 2-жарымында Армения киносу кайрадан жандана баштаган. Э. Мелик-Карамяндын (С. Кеворковдор менен биргелешкен) «Ээн калган чоку» (1955), «Добулдун жолу менен» (1956), «Өзүм гана билем» (1958), «Өзгөчө тапшырма» кинофильмдери тартылган. Армениялык кинорежиссёрлор Ф. Довлатяндын «Саламатсыңбы, бул мен» (1966), Г. Маляндын «Үч бурчтук» (1967), С. Параджановдун «Чоктой кызыл» (1970), А. Пелешяндын «Биз» (1969), «Жердөөчүлөр» (1970), «Жыл мезгили» (1975) ж. б. кинофильмдери зор ийгиликтерди алып келген. 1938-жылы алгачкы анимация кинофильми (Л. К. Атаманов, «Дөбөт менен мышык») тартылган. «Арменфильм» киностудиясында белгилүү кино чеберлери А. Айартян, А. Мартиросян, кийинчээрек
А. Вагаршян, Г. Мелик-Авакян, Ю. Ерзинкян, А. Манарян ж. б. иштешкен. 1970-80-жылдары маанилүү кинофильмдерди жараткандар Э. Keocaян («Эркектер», 1973; «Жомоктор калтырган капчыгай», 1974), К. Геворкян («Кайчылаш жолдо», 1974), Л. Григорян («Байчечекейлер жана Эдельвейстер», 1981), Н. Оганесян («Бакыттын механикасы», 1982), Б. Оганесян («Кожоюн», 1983), А. Мкртчян («Биздин балалыктын тангосу», 1984) ж. б. кирет. 1980-90-жылдарда кино
өнөрүнө режиссерлор С. Бабаян («13-апостол», 1987), А. Хачатурян («Конд», 1987; «Унуткарчу шамал», 1989; «Эңсеген жерге кайтып келүү», 1991), В. Чалдранян («Куру сөз», 1991; «Кудайым ырайым кыл», 1997; «Жымжыртык симфониясы», 2002), М. Довлатян (Лабиринт, 1995) ж. б. зор салым кошушкан. Ал эми Aрменияда цирк искусствосу [актер гусандар, маскарапоздор (хехкатаки) жана куудул-сатириктери (цахрацу) ж. б.] орто кылымдарда эле өнүккөн. 1928-жылы Ереванда 1-цирк курулган, 1956-жылы цирк коллективи түзүлгөн жана 1961-жылы «Ереван» деген ат менен чыккан. 1991-жылдан Ереванда мамлекеттик цирк иштейт.
Ад.: Габриелян В. А. Зарубежная армянская литература: (Очерки истории). Ep., 1987; Гоян Г. И. 2000
лет армянского театра. В 2 т. М., 1952; Кавказ. Природные условия и естественные ресурсы СССР. М., 1966; Тер-Саркисянц А Е. Армяне: История и этнокультурные традиции. М., 1998; Даринский А. В. Армения // География стран ближнего зарубежья. СПб., 1997; Степанян Н. С. Искусство Армении: Черты историко-художественного развития. М., 1989; Саркисян С. Армянская музыка в контексте XX в. М., 2002.
Ө. Бараталиев, А Орозов, Ш. Керимова, Ж. Абдилова.