Difference between revisions of "АЛЬП ТООЛОРУ"

Кыргызстан Энциклопедия Жана Терминология Борбору дан
Jump to navigation Jump to search
324-432>KadyrM
 
м (→‎top: категория кошуу)
 
(10 intermediate revisions by 4 users not shown)
1 -сап: 1 -сап:
(кельт тилинде alp – бийик
'''АЛЬП ТООЛОРУ''' (кельт тилинде alp – бийик тоо) – Европадагы эң бийик тоо системасы. Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Монако, Словения, Лихтенштейн мамлекеттеринин аймагында. Жер Ортолук деңизден Орто Дунай түздүгүнө чейин түндүк-батышка ийилген дого сымал созулган кырка тоо <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> тоо массивдеринин татаал системасы. Узундугу 1200 ''км''дей (догонун ички чети боюнча 750 ''км''дей). Туурасы 260 ''км''ге чейин. Боден жанa Комо көлдөрүнүн аралыгында Альп тоолорун кесип өткөн өрөөн аркылуу кыйла бийигирээк Батыш Альп тоолоруна (мында тоонун эң бийик жери 4807 ''м''ге чейин жетет, Монблан чокусу) <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> жапызыраак, жазы келген Чыгыш Альп тоолоруна (4049 ''м''ге чейин, Бернина чокусу) бөлүнөт. Бүктөлүү структурасы негизинен альп тектоникалык кыймылынан пайда болгон. Альп тоолорунун кыр зонасы кристаллданган (гнейс, слюдалуу сланец), метаморфизмделген (кварцфиллиттүү сланец) байыркы тоо тектерден турат, мөңгүнүн аракетинен пайда болгон формалары жана азыркы мөңгүлөр (жалпы аянты 4 миң ''км<sup>2''ден ашык 1200дөй мөңгү бар) мүнөздүү. Мөңгү
тоо) – Европадагы эң бийик тоо системасы.
[[File:АЛЬП ТООЛОРУ_24.png | thumb|АЛЬП ТООЛОРУ. Орографиялык схема]]<span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> түбөлүк кардын этеги 2500–3200 ''м''ге чейин түшөт. Капталдарындагы туурасынан <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> узатасынан созулуп жаткан көптөгөн өрөөндөрдүн төрлөрүндө өтүүгө ыңгайлуу ашуулар бар, алар аркылуу автомобиль <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> темир жолдору өтөт (к. таблицаны). Кыр зонасынан түндүк-батыш <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана түштүктү карай</span>
Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Монако, Словения, Лихтенштейн мамлекеттеринин аймагында. Жер Ортолук деңизден
Орто Дунай түздүгүнө чейин түн.-батышка ийилген дого сымал созулган кырка тоо м-н тоо массивдеринин татаал системасы. Уз. 1200 ''км''дей
(догонун ички чети б-ча 750 ''км''дей). Туурасы
260 ''км''ге чейин. Боден ж-a Комо көлдөрүнүн аралыгында А. т-н кесип өткөн өрөөн аркылуу
кыйла бийигирээк Батыш Альп тоол о р у н а (мында тоонун эң бийик жери
4807 ''м''ге чейин жетет, Монблан чокусу) ж-а
жапызыраак, жазы келген Чыгыш Альп
тоолоруна (4049 ''м''ге чейин, Бернина
чокусу) бөлүнөт. Бүктөлүү структурасы негизинен альп тектон. кыймылынан пайда болгон.
А. т-нун кыр зонасы кристаллданган (гнейс,
слюдалуу сланец), метаморфизмделген (кварцфиллиттүү сланец) байыркы тоо тектерден турат,
мөңгүнүн аракетинен пайда болгон формалары
[[File:АЛЬП ТООЛОРУ_24.png | thumb | АЛЬП ТООЛОРУ. Орографиялык схема]]
ж-а азыркы мөңгүлөр (жалпы аянты 4 миң
''км2''ден ашык 1200дөй мөңгү бар) мүнөздүү. Мөңгү
м-н түбөлүк кардын этеги 2500–3200 ''м''ге чейин
түшөт.<br>
Капталдарындагы туурасынан ж-а узатасынан
созулуп жаткан көптөгөн өрөөндөрдүн төрлөрүндө өтүүгө
ыңгайлуу ашуулар бар, алар аркылуу автомобиль ж-а темир
жолдору өтөт (к.
таблицаны).<br>
Кыр зонасынан
түн.-батыш ж-а
[[File:АЛЬП ТООЛОРУ_25.png | thumb | Альп тоолору.
[[File:АЛЬП ТООЛОРУ_25.png | thumb | Альп тоолору.
Маттерн чокусу.]]
Маттерн чокусу.]]мезозойлук акиташ тектүү <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> доломитүү тоолор, андан кийинчерээк пайда болгон флиш <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> молас формацияларынан турган орто бийик <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> жапыз тоолуу Альп өндүрү созулуп жатат. Альп тоолору – Европанын климатын айырмалап туруучу негизги тоскоол. Андан түндүк <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> батыш тарапка мелүүн климаттуу аймак, түштүк тарапка субтропиктик жер ортолук деңиз климаттуу ландшафт мүнөздүү. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү батыш <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> түндүк-батыш айдарым капталдарында 1500–2000 ''мм,'' айрым жерлеринде 4000 ''мм''ге чейин. Альп тоолорунан Рейн, Рона, По, Адиже дарыялары, Дунайдын оң куймалары башталат. Мөңгүнүн аракетинен <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> тектоникалык кыймылдан пайда болгон көлдөр (Боден, Женева, Комо, Лагомажоре ж. б.) көп. Ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. 800 ''м'' бийиктикке чейинки аймактын климаты мелүүн, жылуу, түштүк капталдарыныкы – жер ортолук деңиздик; жемиш бактары, айдоо аянттары көп, жер ортолук деңиз бадалдары <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> жазы жалбырактуу токой өсөт. 800–1800 ''м'' бийиктикте климаты мелүүн <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> нымдуу; эмен, бук ж. б. өскөн жазы жалбырактуу токой жогорулаган сайын ийне жалбырактуу токой <span cat="ж.кыск" oldv="м-н">менен</span> алмашат. Мында мал жайытта багылат; төмөн жагында дыйканчылык өнүккөн. 2200–2300 ''м'' бийиктикке чейин суук субальп климаты өкүм сүрөт; кар көпкө жатат. Бадал <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> өскүлөң шалбаа басымдуу, жайкы жайыт. Андан жогору түбөлүк кар чегине чейин климаты катаалдап, кыска чөптүү альп шалбаасы өсөт, жылдын көп мезгилинде кар жатат. Кыр зонасын кар, мөңгүлүү нивалдык алкак ээлейт; тоо капталдары корум таштуу.<br>Альп тоолору – Европанын рекреациялык ресурстарга бай региону; анда эл аралык альпинизм, туризм <span cat="ж.кыск" oldv="ж-а">жана</span> тоо лыжа спорту өнүккөн.
түштүктү карай мезозоидук акиташ тектүү ж-а
доломитүү тоолор, андан кийинчерээк пайда болгон флиш ж-а молас формацияларынан турган
орто бийик ж-а жапыз тоолуу Альп өндүрү созулуп жатат.<br>
А. т. – Европанын климатын айырмалап туруучу негизги тоскоол. Андан түн. ж-а батыш
тарапка мелүүн климаттуу аймак, түш. таранка субтропиктик жер ортолук деңиз климаттуу
ландшафт мүнөздүү. Жылдык жаан-чачындын
өлчөмү батыш ж-а түн.-батыш айдарым каптал -
дарында 1500–2000 ''мм,'' айрым жерлеринде
4000 ''мм''ге чейин. А. т-нан Рейн, Рона, По, Адиже д., Дунайдын оң куймалары башталат. Мөңгүнүн аракетинен ж-а тектон. кыймылдан пайда болгон көлдөр (Боден, Женева, Комо, ЛагоМажоре ж. б.) көп.<br>
Ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. 800 ''м'' бийиктикке чейинки аймактын климаты мелүүн, жылуу, түш. капталдарыныкы – жер ортолук деңиздик; жемиш бактары, айдоо аянттары көп, жер ортолук деңиз
бадалдары ж-а жазы жалбырактуу токой өсөт.
800–1800 ''м'' бийиктикте климаты мелүүн ж-а
нымдуу; эмен, бук ж. б. өскөн жазы жалбырактуу токой жогорулаган сайын ийне жалбырактуу токой м-н алмашат. Мында мал жайытта багылат; төмөн жагында дыйканчылык
өнүккөн. 2200–2300 ''м'' бийиктикке чейин суук
субальп климаты өкүм сүрөт; кар көпкө жатат.
Бадал ж-а өскүлөң шалбаа басымдуу, жайкы
жайыт. Андан жогору түбөлүк кар чегине чейин климаты катаалдап, кыска чөптүү альп
шалбаасы өсөт, жылдын көп мезгилинде кар
жатат. Кыр зонасын кар, мөңгүлүү нивалдык
алкак ээлейт; тоо капталдары корум таштуу.<br>
А. т. – Европанын рекреациялык ресурстарга
бай региону; анда эл аралык альпинизм, туризм
ж-а тоо лыжа спорту өнүккөн.
 
 


''Table 2: Альп тоолорундагы маанилүү ашуулар''
''Table 2: Альп тоолорундагы маанилүү ашуулар''
{| style="border-spacing:0;width:6.925in;"
{| style="border-spacing:0;width:6.925in;"
|-
|-
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Ашуунун аты
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Ашуунун аты
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Деңиз деңг.</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Деңиз деңг.</div>
<div style="color:#000000;">бийиктиги (ж)</div>
<div style="color:#000000;">бийиктиги (ж)</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Жайгашкан</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:0.05pt solid #000000;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Жайгашкан</div>
<div style="color:#000000;">жери</div>
<div style="color:#000000;">жери</div>
| style="background-color:#ffffff;border:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;color:#000000;" | Транспорттук мааниси
| style="background-color:#ffffff;border:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;color:#000000;" | Транспорттук мааниси
76 -сап: 23 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Жээк Альп тоолору
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Жээк Альп тоолору
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Турин (Италия)-Ницца (Франция) шоссе</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Турин (Италия)-Ницца (Франция) шоссе</div>
 
<div style="color:#000000;"><span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> темир жолдору</div>
<div style="color:#000000;">ж-а темир жолдору</div>
|-
|-
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Фрежюс
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Фрежюс
83 -сап: 29 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Кот Альп тоолору
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Кот Альп тоолору
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Туннел аркылуу Турин (Италия)-Лион</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Туннел аркылуу Турин (Италия)-Лион</div>
<div style="color:#000000;">(Франция) темир жол өтөт.</div>
<div style="color:#000000;">(Франция) темир жол өтөт.</div>
|-
|-
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Мон-Сени
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Мон-Сени
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2083
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2083
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Кот ж-а Грай Альп тоо-</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Кот <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Грай Альп тоо-</div>
 
<div style="color:#000000;">лорунун аралыгында</div>
<div style="color:#000000;">лорунун аралыгында</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;color:#000000;" | Турин (Италия)-Лион (Франция) шоссеси
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;color:#000000;" | Турин (Италия)-Лион (Франция) шоссеси
95 -сап: 39 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Кичи Сен-Бернар
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Кичи Сен-Бернар
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2188
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2188
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Грай Альп тоолору м-н</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Грай Альп тоолору <span cat='ж.кыск' oldv='м-н'>менен</span></div>
 
<div style="color:#000000;">Монблан массивинин</div>
<div style="color:#000000;">Монблан массивинин</div>
<div style="color:#000000;">аралыгында</div>
<div style="color:#000000;">аралыгында</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Аоста (Италия) - Альбервиль-Гренобль</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Аоста (Италия) - Альбервиль-Гренобль</div>
<div style="color:#000000;">(Франция) шоссеси</div>
<div style="color:#000000;">(Франция) шоссеси</div>
|-
|-
107 -сап: 48 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2469
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2469
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Пеннин Альп тоолору-</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Пеннин Альп тоолору-</div>
<div style="color:#000000;">нун батыш чети</div>
<div style="color:#000000;">нун батыш чети</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Аоста (Италия) - Мартиньи-Виль-Лозанна</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Аоста (Италия) - Мартиньи-Виль-Лозанна</div>
<div style="color:#000000;">(Швейцария) шоссеси</div>
<div style="color:#000000;">(Швейцария) шоссеси</div>
|-
|-
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Симплон
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Симплон
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2005
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2005
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Пеннин ж-а Леопонтин</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Пеннин <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Леопонтин</div>
 
<div style="color:#000000;">Альп тоолорунун ара-</div>
<div style="color:#000000;">Альп тоолорунун ара-</div>
<div style="color:#000000;">лыгы</div>
<div style="color:#000000;">лыгы</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Милан-Домодоссола (Италия)-Бриг-</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Милан-Домодоссола (Италия)-Бриг-</div>
<div style="color:#000000;">Лозанна (Швейцария) шоссеси. Ашуудан</div>
<div style="color:#000000;">Лозанна (Швейцария) шоссеси. Ашуудан</div>
<div style="color:#000000;">чыгыштагы Симплон туннели аркылуу</div>
<div style="color:#000000;">чыгыштагы Симплон туннели аркылуу</div>
<div style="color:#000000;">жогорудагы пункттарды туташтырган те­</div>
<div style="color:#000000;">жогорудагы пункттарды туташтырган те­</div>
<div style="color:#000000;">мир жол өтөт.</div>
<div style="color:#000000;">мир жол өтөт.</div>
|-
|-
133 -сап: 66 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2108
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2108
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Леопонтин Альп мас-</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Леопонтин Альп мас-</div>
<div style="color:#000000;">сиви</div>
<div style="color:#000000;">сиви</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Лугано - Беллинцона (Италия) - Альт-</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Лугано - Беллинцона (Италия) - Альт-</div>
 
<div style="color:#000000;">дорф - Цюрих (Швейцария) шоссеси <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span></div>
<div style="color:#000000;">дорф - Цюрих (Швейцария) шоссеси ж-а</div>
 
<div style="color:#000000;">темиржол (тунел аркылуу)</div>
<div style="color:#000000;">темиржол (тунел аркылуу)</div>
|-
|-
144 -сап: 74 -сап:
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2065
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 2065
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Леопонтин Альп тоо­</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Леопонтин Альп тоо­</div>
<div style="color:#000000;">лору</div>
<div style="color:#000000;">лору</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Лугано - Беллинцона (Италия)- Кур</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Лугано - Беллинцона (Италия)- Кур</div>
<div style="color:#000000;">(Швейцария) шоссеси</div>
<div style="color:#000000;">(Швейцария) шоссеси</div>
|-
|-
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Бреннер
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | Бреннер
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 1371
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;color:#000000;" | 1371
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Эцталь ж-а Циллерталь</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:none;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Эцталь <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> Циллерталь</div>
 
<div style="color:#000000;">Альп тоолорунун ара­</div>
<div style="color:#000000;">Альп тоолорунун ара­</div>
<div style="color:#000000;">лыгында</div>
<div style="color:#000000;">лыгында</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Больцано (Италия)- Инсбрук (Австрия)</div>
| style="background-color:#ffffff;border-top:none;border-bottom:0.05pt solid #000000;border-left:0.05pt solid #000000;border-right:0.05pt solid #000000;padding:0.0382in;" | <div style="color:#000000;">Больцано (Италия)- Инсбрук (Австрия)</div>
 
<div style="color:#000000;">шоссеси <span cat='ж.кыск' oldv='ж-а'>жана</span> темир жол</div>
<div style="color:#000000;">шоссеси ж-а темир жол</div>
|-
|-
|}
|}
<br>
<table anchor = 'АЛЬП ТООЛОРУ' name='Альп тоолорундагы маанилүү ашуулар'/>
Ад.: ''Добрынин Б. Ф.'' Физическая география Западной Европы. М., 1948; ''Трюмпи Р.'' Тектоническое развитие Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника Альпийской области. М., 1965. Физическая география материков и океанов. М., 1988.


 
Ө. ''Бараталиев.''
 
[[Категория:1-Том]]
Ад.: ''Добрынин Б. Ф.'' Физическая география Западной
Европы. М., 1948; ''Трюмпи Р.'' Тектоническое развитие
Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника
Альпийской области. М., 1965. Физическая география
материков и океанов. М., 1988. Ө. ''Бараталиев.''
 

09:29, 12 Сентябрь (Аяк оона) 2024 -га соңку версиясы

АЛЬП ТООЛОРУ (кельт тилинде alp – бийик тоо) – Европадагы эң бийик тоо системасы. Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Монако, Словения, Лихтенштейн мамлекеттеринин аймагында. Жер Ортолук деңизден Орто Дунай түздүгүнө чейин түндүк-батышка ийилген дого сымал созулган кырка тоо менен тоо массивдеринин татаал системасы. Узундугу 1200 кмдей (догонун ички чети боюнча 750 кмдей). Туурасы 260 кмге чейин. Боден жанa Комо көлдөрүнүн аралыгында Альп тоолорун кесип өткөн өрөөн аркылуу кыйла бийигирээк Батыш Альп тоолоруна (мында тоонун эң бийик жери 4807 мге чейин жетет, Монблан чокусу) жана жапызыраак, жазы келген Чыгыш Альп тоолоруна (4049 мге чейин, Бернина чокусу) бөлүнөт. Бүктөлүү структурасы негизинен альп тектоникалык кыймылынан пайда болгон. Альп тоолорунун кыр зонасы кристаллданган (гнейс, слюдалуу сланец), метаморфизмделген (кварцфиллиттүү сланец) байыркы тоо тектерден турат, мөңгүнүн аракетинен пайда болгон формалары жана азыркы мөңгүлөр (жалпы аянты 4 миң км2ден ашык 1200дөй мөңгү бар) мүнөздүү. Мөңгү

АЛЬП ТООЛОРУ. Орографиялык схема

менен түбөлүк кардын этеги 2500–3200 мге чейин түшөт. Капталдарындагы туурасынан жана узатасынан созулуп жаткан көптөгөн өрөөндөрдүн төрлөрүндө өтүүгө ыңгайлуу ашуулар бар, алар аркылуу автомобиль жана темир жолдору өтөт (к. таблицаны). Кыр зонасынан түндүк-батыш жана түштүктү карай

Альп тоолору. Маттерн чокусу.

мезозойлук акиташ тектүү жана доломитүү тоолор, андан кийинчерээк пайда болгон флиш жана молас формацияларынан турган орто бийик жана жапыз тоолуу Альп өндүрү созулуп жатат. Альп тоолору – Европанын климатын айырмалап туруучу негизги тоскоол. Андан түндүк жана батыш тарапка мелүүн климаттуу аймак, түштүк тарапка субтропиктик жер ортолук деңиз климаттуу ландшафт мүнөздүү. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү батыш жана түндүк-батыш айдарым капталдарында 1500–2000 мм, айрым жерлеринде 4000 ммге чейин. Альп тоолорунан Рейн, Рона, По, Адиже дарыялары, Дунайдын оң куймалары башталат. Мөңгүнүн аракетинен жана тектоникалык кыймылдан пайда болгон көлдөр (Боден, Женева, Комо, Лагомажоре ж. б.) көп. Ландшафттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. 800 м бийиктикке чейинки аймактын климаты мелүүн, жылуу, түштүк капталдарыныкы – жер ортолук деңиздик; жемиш бактары, айдоо аянттары көп, жер ортолук деңиз бадалдары жана жазы жалбырактуу токой өсөт. 800–1800 м бийиктикте климаты мелүүн жана нымдуу; эмен, бук ж. б. өскөн жазы жалбырактуу токой жогорулаган сайын ийне жалбырактуу токой менен алмашат. Мында мал жайытта багылат; төмөн жагында дыйканчылык өнүккөн. 2200–2300 м бийиктикке чейин суук субальп климаты өкүм сүрөт; кар көпкө жатат. Бадал жана өскүлөң шалбаа басымдуу, жайкы жайыт. Андан жогору түбөлүк кар чегине чейин климаты катаалдап, кыска чөптүү альп шалбаасы өсөт, жылдын көп мезгилинде кар жатат. Кыр зонасын кар, мөңгүлүү нивалдык алкак ээлейт; тоо капталдары корум таштуу.
Альп тоолору – Европанын рекреациялык ресурстарга бай региону; анда эл аралык альпинизм, туризм жана тоо лыжа спорту өнүккөн.

Table 2: Альп тоолорундагы маанилүү ашуулар

Ашуунун аты
Деңиз деңг.
бийиктиги (ж)
Жайгашкан
жери
 Транспорттук мааниси
1 2 3 4
Тенда 1870 Жээк Альп тоолору
Турин (Италия)-Ницца (Франция) шоссе
жана темир жолдору
Фрежюс 2538 Кот Альп тоолору
Туннел аркылуу Турин (Италия)-Лион
(Франция) темир жол өтөт.
Мон-Сени 2083
Кот жана Грай Альп тоо-
лорунун аралыгында
 Турин (Италия)-Лион (Франция) шоссеси
Кичи Сен-Бернар 2188
Грай Альп тоолору менен
Монблан массивинин
аралыгында
Аоста (Италия) - Альбервиль-Гренобль
(Франция) шоссеси
Чоң Сен-Бернар 2469
Пеннин Альп тоолору-
нун батыш чети
Аоста (Италия) - Мартиньи-Виль-Лозанна
(Швейцария) шоссеси
Симплон 2005
Пеннин жана Леопонтин
Альп тоолорунун ара-
лыгы
Милан-Домодоссола (Италия)-Бриг-
Лозанна (Швейцария) шоссеси. Ашуудан
чыгыштагы Симплон туннели аркылуу
жогорудагы пункттарды туташтырган те­
мир жол өтөт.
Сен-Готард 2108
Леопонтин Альп мас-
сиви
Лугано - Беллинцона (Италия) - Альт-
дорф - Цюрих (Швейцария) шоссеси жана
темиржол (тунел аркылуу)
Сан-Бернардино 2065
Леопонтин Альп тоо­
лору
Лугано - Беллинцона (Италия)- Кур
(Швейцария) шоссеси
Бреннер 1371
Эцталь жана Циллерталь
Альп тоолорунун ара­
лыгында
Больцано (Италия)- Инсбрук (Австрия)
шоссеси жана темир жол


Ад.: Добрынин Б. Ф. Физическая география Западной Европы. М., 1948; Трюмпи Р. Тектоническое развитие Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника Альпийской области. М., 1965. Физическая география материков и океанов. М., 1988. Ө. Бараталиев.
"http://encyclopedia.edu.kg/KyrgWiki/index.php?title=АЛЬП_ТООЛОРУ&oldid=65198" булагынан алынды